به گزارش خبرنگار مجله آرونو، تغییرات اقلیمی، امروزه به یکی از مهم‌ترین مسائل جهانی در حوزه محیط‌زیست تبدیل شده که اثرات قابل توجهی بر منابع آب و هوا، کوتاهی فصل‌ها، گرمایش زمین می‌گذارد؛ از این رو پیامدهای ناشی از تغییر اقلیم، تمام کشورهای جهان، از جمله ایران را تحت تأثیر قرار داده و مقابله مستقیم و الزام‌آور با آن نیازمند تدابیر جدی در تمام دنیا است.
بر اساس نظر کارشناسان، تغییرات آب‌وهوایی که از آنها به‌عنوان «تهدید وجودی زمین» یاد می‌شود، در صورتی که مورد رسیدگی قرار نگیرد، خطرات نهفته قابل‌توجهی ایجاد خواهد کرد و حتی ممکن است به بحران یا فاجعه‌ای جهانی و غیرقابل انکار تبدیل شود. درک خطرات شدید ناشی از تغییرات آب‌وهوایی و فصلی به‌منظور تصمیم‌گیری قوی در زمینه آن از آماده‌سازی تا در نظر گرفتن پاسخ‌های اضطراری برای پیشگیری از شرایط خطر بسیار اهمیت دارد.
طبق تحقیقات انجام شده توسط پژوهشگران آب و هواشناسی؛ بررسی داده‌های ۳۶ ایستگاه هواشناسی در طول ۴۰ سال نشان می‌دهد که تغییرات اقلیمی، به‌ویژه تغییر دما در دهه‌های اخیر باعث جابه‌جایی و کوتاه و بلندمدت شدن فصل‌ها شده است، این در حالی است که فصل به قسمتی از سال گفته می‌شود که بر اثر تکرار منظم یک پدیده معین نجومی یا آب‌وهوایی از قسمت‌های دیگر سال متمایز می‌شود، تقویم جدید ما نتیجه هزاران سال آزمایش و خطا در یافتن نوعی توالی منظم در روزها، هفته‌ها و سال‌ها، برای تعیین فصول طبیعی است.
همچنین لازم است بدانیم، یکی از علل پیدایش تقویم، ایجاد وسیله‌ای برای نگهداری زمان جهان برای پرداختن به کشاورزی بوده است، یونانیان با استفاده از تغییر زاویه تابش، سطح زمین را به سه ناحیه گرم، معتدل و سرد، تقسیم و سال را نیز در قالب چهار فصل تقسیم کرده‌اند، هر چند که در اصل تقسیم‌بندی فصول بر اساس حرکت ظاهری خورشید انجام می‌گیرد، اما امروز علاوه بر تعریف نجومی، تعاریف متعددی از فصل بر اساس معیارهای هواشناسی و اقلیم‌شناسی نیز ارائه شده است، فصول طبیعی (بهار، تابستان، پاییز و زمستان) فواصل زمانی تقویمی هستند که به طور طبیعی بر اساس تغییرات دما و باد تعریف می‌شود و بازتاب واقعیت‌های اقلیمی یک مکان است و ممکن است با فصول تقویمی هماهنگی نداشته باشند، تطابق نداشتن فصول اقلیمی و فصول تقویمی امکان برنامه‌ریزی صحیح را در زمینه فعالیت‌هایی مانند کشاورزی، توریسم، عمران دشوار کرده است، به علاوه تغییرات اقلیمی دهه‌های اخیر باعث بی‌نظمی‌هایی در این فصول طبیعی شده است که می‌تواند موجب افزایش طول دوره رشد گیاهان در بعضی نقاط و کاهش آن در نقاط دیگر شود.
بر اساس اطلاعات موجود، با وجود اینکه تطابق نداشتن فصول اقلیمی و تقویمی باعث بروز مشکلاتی می‌شود، تاکنون مطالعات جامعی در زمینه تغییر فصول اقلیمی، انجام نشده و بررسی‌های انجام‌شده از نظر تعداد، کم و محدود به نواحی جغرافیایی خاصی است، بر همین اساس پژوهشگران در مطالعه‌ای تغییرات و جابه‌جایی‌های احتمالی در فصول اقلیمی ایران را با توجه به تغییر اقلیم مورد بررسی قرار دادند و برای انجام این مطالعه پژوهشگران داده‌های دما، رطوبت نسبی، فشار بخار آب، باد و ابرناکی را برای ۳۶ ایستگاه طی ۴۰ سال (۱۳۴۹ تا ۱۳۸۹) از سازمان هواشناسی دریافت کردند، این داده‌ها به دو سری ۲۰ ساله تقسیم شدند تا امکان مقایسه فراهم شود و تمام ایستگاه‌ها بر اساس تغییرات کمی که در داده‌های هواشناسی داشتند، رتبه‌بندی شد و بررسی‌های این مطالعه نشان داد که در میان تمام ایستگاه‌ها، ایستگاه آبادان با سه روز جابه‌جایی و ایستگاه بندر لنگه با ۹۴ روز جابه‌جایی، به ترتیب کمترین و بیشترین تغییرات را شاهد بوده‌اند.
بر اساس این مطالعه ۴۵ درصد ایستگاه‌های جنوبی، جزو گروهی بوده که تغییرات آب‌وهوایی ناچیزی را تجربه کرده است، این در حالی است که تنها ۱۶ درصد ایستگاه‌های نیمه شمالی جزو گروه با تغییرات ناچیز قرار دارند.
پژوهشگران این مطالعه خاطرنشان می‌کنند که با توجه به اینکه تغییرات بیشتر در نیمه شمالی کشور وجود دارد و اینکه نواحی کشاورزی عمده ایران در نیمه شمالی قرار دارد، بهتر است که برنامه‌ریزی جدیدی در ارتباط با زمان و دوره کشت محصولات و نیز امکان کشت محصولات جایگزین در این نواحی صورت گیرد.
نتایج این تحقیق نشان داد که در تمام ۳۶ ایستگاه مورد مطالعه تغییرات فصول طبیعی، از ناچیز تا چشم‌گیر رخ داده است، فصول طبیعی در ایران با فصول اقلیمی تطابق ندارد و تغییرات اقلیمی به‌ویژه تغییر دما در دهه‌های اخیر باعث جابه‌جایی و کوتاه و بلندمدت شدن فصل‌ها شده است.
بررسی‌های این مطالعه حاکی از آن است که تغییرات اقلیمی باعث تغییر در کمیت و کیفیت فصول طبیعی شده است. به گفته پژوهشگران این مطالعه؛ این تغییر اگرچه در نیمه شمالی نسبت به نیمه جنوبی و در هر ایستگاه نسبت به ایستگاه دیگر تفاوت‌هایی دارد؛ اما مهم رخ دادن این تغییرات است، بر همین اساس جا دارد تا مطالعات بیشتری در زمینه فعالیت‌هایی که به طور مستقیم با اقلیم در ارتباط هستند، انجام شود، بنابراین در این راستا با احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی ایران گفت‌وگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
مجله آرونو: گرمایش زمین چه تأثیراتی بر تغییرات اقلیم داشته است؟
وظیفه: دنیا روند گرم شدن را طی می‌کند و از دهه‌های گذشته به ویژه از سال ۱۹۵۰ حدود پنج و شش دهه با تشدید صنعتی شدن جهان، افزایش کره زمین هم شدت پیدا کرده است، به طوری که طی سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ به عنوان گرم‌ترین سال در زمین ثبت شد و اتمسفر سیاره بر اساس تمام داده‌های زمان رکورد و ثبت، بی‌هنجاری بالاتری را تجربه کرد.
بنابراین اگر ۹ سال گذشته از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۳ را در نظر بگیریم، هر کدام از تک تک این سال‌ها نسبت به مابقی سال‌های ماقبل از آن گرم‌تر بوده؛ یعنی بیشترین گرمایش جهانی طی این مدت ثبت شده است، برای نمونه چنانچه دهه ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ را در نظر بگیریم طی یک دهه و حتی ۱۰ سال‌های گذشته را جمع‌بندی کنیم، یک دهه اخیر گرم‌ترین دمای متوسط را مشاهده و تجربه کرده‌ایم، لذا اقلیم کره زمین در حال تغییر است و رو به گرمایش پیش می‌رود.
مجله آرونو: دلایل افزایش گرمای زمین و کوتاهی فصل‌ها چیست؟
وظیفه: از سوی دیگر گرمایش زمین بر اثر انتشار گازهای گلخانه‌ای از جمله دی‌اکسید کربن، گاز متان و اکسیدهای نیتروژن که غلظت آنها در جو کره زمین به شدت نسبت به گذشته بسیار افزایش یافته است، همچنین آنچه که اکنون به عنوان غلظت گازهای آلاینده و گازهای گلخانه‌ای مشاهده می‌کنیم در دهه قبل به هیچ‌وجه دیده نشده است، بنابراین گرمایش زمین درواقع تغییرات محیطی همچون بیابانی شدن زمین، گسترش خشکسالی‌ها، تغییر الگوی جوی و بارش در مناطق مختلف کره را تشدید می‌کند که از جمله یکی از آثار آن در مناطق کم بارش و بیابانی دنیا که به اصطلاح نواحی جو قاره‌ای گفته می‌شود همانند کشور ایران که در چنین جوی قرار دارد، سبب کاهش بارندگی خواهد شد.
شاهد هستیم که گرمایش زمین از طرفی دمای هوا را افزایش می‌دهد و از سوی دیگر الگوهای بارش را تغییر می‌دهد و مناطق کم بارش را کم‌بارش‌تر می‌کند، چنین تغییراتی را تغییر اقلیم یا شرایط زیستی و اکولوژیکی و اقلیمی بوده که در نواحی مختلف جهان دست‌خوش تغییر است، از این‌رو آنچه که در گذشته حدود چهار تا پنج دهه قبل و حتی بیشتر به عنوان تابستان، بهار، زمستان می‌شناختیم، اکنون این الگوها همچون الگوهای سابق نیست، چرا که قابل شهود است که تابستان زودتر آغاز می‌شود و از سوی دیگر دیرتر به پایان می‌رسد.
برای نمونه در گذشته تیر ماه با افزایش دما نوید بخش آغاز تابستان و ابتدای پاییز با بروز تغییرات دمایی نیز بیانگر شروع سرما و استفاده از لباس‌های گرم بود، اما اکنون در این عصر با وجود پایان تابستان و سرآغاز پاییز، هنوز احساس نیاز به پوشیدن لباس گرم نداریم و با پیراهن‌های غیرزمستانی و پاییزی در کوچه و خیابان عبور و مرور می‌کنیم، یعنی شرایط تابستان تداوم دارد که به اصطلاح چنین مواردی را طولانی شدن تابستان گفته می‌شود، بنابراین با کاهش شدت سرما در زمستان با تشدید افزایش دمای بیشتری در فصول سال مواجه هستیم.
مجله آرونو: آیا تغییرات اقلیمی سبب تغییر طول و کیفیت فصل‌ها در کشور شده است؟
وظیفه: به رغم بارندگی‌های کمتر، میزان حجم بارش برف نیز در کشور پایین‌تر است، زیرا دمای بالاتر سبب ذوب زودهنگام برف، ریزش اندک بارندگی‌های جامد و مایع می‌شود، با این شرایط به طور کامل قابل شهود است که فصول زمستان کوتاه‌تر شده است؛ یعنی به اصطلاح این تغییر فصل‌ها هر چه از دهه‌های گذشته به سمت شرایط فعلی حرکت کرده‌ایم، فصل تابستان در واقعیت طولانی‌تر (زودتر آغاز و دیرتر پایان) پیدا می‌کند و برعکس زمستان‌ها محدودتر و کوتاه‌تر می‌شود.
البته پاییز و بهار همچون پاییزها و بهارهای دهه قبل نیست و این فصل‌های تغییر بسیار کوتاه‌تر شده و در حقیقت دوره گرما در عصر فعلی بسیار بیشتر از گذشته‌های خواهد شد، در مجموع مفهوم مباحث نشان می‌دهد که با زمین و اتمسفر گرم‌تری مواجه هستیم که الگوی دمایی آن با دهه‌های گذشته کامل متفاوت است و زمان طولانی‌تری را با هوای گرم سپری می‌کنیم و از سوی دیگر دوران سرما کوتاه‌تر شده است.
مجله آرونو: تغییرات اقلیمی و اثرات گازهای گلخانه‌ای بر افزایش گرمایش زمین چه تأثیراتی داشته است؟
وظیفه: با گرمای هوا، میزان حرارت آب هم افزایش پیدا می‌کند و به تدریج حجم توازن دمایی الگوی جوی اطراف کره زمین نامتوازن خواهد شد، به طوری که در عصر حاضر بعضی مناطق با خشکسالی‌های گسترده و بعضی دیگر با ترسالی یعنی افزایش حدنرمال بارندگی‌ها مواجه هستند، زیرا در این شرایط با کاهش ظرفیت بارش برف، بارش‌ها بیشتر گرایش و میل به بارندگی‌های گسترده دارد.
لذا با تنزل بارش‌های جامد مانند برف، ذخایر آبی مناطق کوهستانی، برفی و سردسیر کره زمین کاستی یافته و در فصول بهار و تابستان با ذوب زودهنگام برف‌ها در نیمه دوم سال، دبی رودخانه‌ها به دلیل نبود جریان آب حاصل از ذوب، بسیار سریع‌تر تقلیل می‌یابند، همچنین اکنون تبدیل رودخانه‌های دائمی به فصلی و خشکی سریع رودهای فصلی از زمان مقرر در طبیعت، گواه بر این ادا است که دسترسی انسان به منابع آبی در بسیاری از نقاط دنیا محدود شده است.
مجله آرونو: آیا داده‌های هواشناسی منابع عمده و اصلی اقلیم هستند؟
وظیفه: شناخت المان‌های اقلیمی، ابزارهایی هستند که کمک می‌کند تصمیمات اتخاذ شده با در نظر گرفتن ریسک‌های احتمالی انجام شود، به طوری که سود و آورده اقتصادی را افزایش دهد و خسارات را کم کند، بنابراین داده‌های هواشناسی منابع عمده و اصلی اقلیم هستند که باید به آنها مراجعه شود.
با تکیه بر منابع داخلی، تغییرات دما و بارش کشور را تحلیل کردیم تا بدانیم که در مدت حداقل ۵۰ سال چه میزان از بارندگی کاسته شده و چه مقدار دما افزایش یافته است، زیرا افزایش دما و کاهش بارش‌ها باعث افت دسترسی به منابع آب می‌شود و این موضوع باید مورد توجه قرار گیرد.
مجله آرونو: کاهش بارش و افزایش دما از اثرات تغییر اقلیم است؟
وظیفه: بررسی‌ها نشان داده که تغییرات اقلیمی که با آن روبه‌رو هستیم بر تغییرات دما و بارش اثر گذاشته است، افزایش دما موجب تبخیر و کاهش بارندگی از جمله پوشش برف در زمستان‌ها خواهد شد، همچنین در روزهای سرد سال ذخایر برف در ارتفاعات کاهش می‌یابد و آورده رودخانه‌ها را در فصل گرم کاهش می‌دهد، همین امر باعث کم آبی رودخانه‌های دائمی، تبدیل رودخانه‌های دائمی به رودخانه فصلی و خشک شدن زودتر از موعد رودخانه‌های فصلی خواهد شد.
دمای متوسط کره زمین حدود ۱۰۰ سال گذشته نزدیک به ۱۳ درجه بوده در حال حاضر این عدد به ۱۴ درجه رسیده که در مقایسه با آن سال‌ها دمای سیاره زمین، یک درجه گرم‌تر شده است، این افزایش گرما در همه مناطق دنیا یکسان نبوده است و در بعضی از نقاط شاید سه تا چهار درجه گرم باشد، به طور مثال قاره اروپا حدود ۲.۵ درجه گرم‌تر شده، مناطق قطبی سه تا پنج درجه افزایش دما داشته، سرزمین‌های خاورمیانه دو تا ۲.۵ درجه گرم‌تر شده است و نواحی آمریکای لاتین کمترین گرمایش را به نسبت سایر سرزمین‌ها دارد.
با صنعتی شدن وضعیت زندگی انسان‌ها طی ۱۰۰ سال اخیر بدون هیچ‌گونه واهمه، توجهی به محیط‌زیست بوده و به طور مغرضانه‌ای برای پیشبرد اهداف خود سوخت‌های فسیلی مانند زغال‌سنگ، گازوئیل، مازوت، بنزین و گاز را سوزانده است، چرا که این سوخت‌ها حجم زیادی از گاز دی‌اکسید کربن را آزاد می‌کند، چنین گازهایی تا حدودی توسط گیاهان جذب می‌شود، اما مازاد آن سبب افزایش غلظت گازها در جو زمین شده است.
مجله آرونو: راهکارهای سازگاری با پیامدهای تغییرات اقلیم چیست؟
وظیفه: بهره‌مندی از انرژی‌های پاک خورشیدی و بادی یکی از اساسی‌ترین راهکاری‌های کاهش آلایندگی‌ها و گرمایش زمین است و اکنون بسیاری از کشورها برای تولید الکتریسیته در مجتمع‌های برق به سمت بهره‌وری و گسترش انرژی‌های پاک حرکت کرده‌اند، زیرا بهره‌وری چنین انرژی‌هایی یکی از مهم‌ترین راهکارهای کاهش گرمایش زمین است، هرچند گرمای سیاره زمین طی مدت کوتاهی تنزل پیدا نمی‌کند و شاید سالیان طولانی و زمان‌بری باید طی شود، اما بهره‌مندی از این انرژی‌ها سبب پاکی محیط‌زیست، کاهش آلایندگی‌های هوا و افت گرمایش زمین خواهد شد.
