به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، آموزش و پرورش یکی از مهم‌ترین زیرساخت‌های بهبود سرمایه انسانی و توسعه کشور به شمار می‌رود، اگر مأموریت آموزش و پرورش را آماده کردن انسان‌ها برای پیشرفت و تعالی خود، خانواده و جامعه، مصونیت‌بخشی نسل آینده در برابر تغییرات، ایمن کردن آنان در برابر فراهم کردن مجال کافی برای خلاقیت بدانیم، گذراندن وقت در مدرسه از بهترین مراحل زندگی برای هر دانش‌آموز است، زیرا نقش مهمی در آینده او دارد، چرا که در دنیای امروز، تجربه‌های انسان و مهارت‌های اولیه زندگی، در مدرسه‌ها و با درس خواندن کتب درسی منتقل می‌شود؛ به این علت، کتاب درسی به‌عنوان اصلی‌ترین جزو بسته تربیت و یادگیری، بر اساس برنامه درسی معین و با حجمی مشخص، برای تربیت، آموزش و یادگیری دانش‌آموزان، فرصت‌های تربیت و یادگیری را فراهم می‌کند.
بحث ضرورت تغییر محتوای کتاب‌های درسی دانش‌آموزان؛ نخستین‌بار سال ۱۳۷۹ مقام معظم رهبری در جمع طلاب حوزه علمیه قم پیرامون تحصیلات دانش‌آموزان و برنامه‌ریزی برای تحول در نظام درسی و کتاب‌های درسی مراکز آموزشی بزرگ کشور به ویژه آموزش و پرورش تأکید کردند. موضوع تغییر محتوای کتاب‌های درسی برای رهبری آنقدر مهم و ضروری بود که ایشان بار دیگر در سال ۱۳۹۳ این مباحث را به جد به مسئولان آموزشی کشور گوشزد کردند، همچنین مقام معظم رهبری در جمع معلمان و فرهنگیان با انتقاد از تقلید نظام آموزش و پرورش ایران از نظام‌های آموزش و پرورش غربی بر ضرورت تغییر قالب و محتوای کتاب‌های درسی تأکید کردند و در سال ۱۳۹۷ نیز مجدد در یک گفت‌وگوی تلویزیونی بر این موضوع تأکید کردند، بنابراین طرح این موضوع باعث شد تا منتقدان زیادی بعد از محتوای کتاب‌های درسی درباره غیرکاربردی بودن آن صحبت کنند تا جایی که در سال ۱۴۰۱؛ رهبر معظم انقلاب در دستوری به وزیر آموزش و پرورش سابق اعلام کردند که باید محتواهای غیرکاربردی کتب درسی حذف شود.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع تغییر محتوای کتاب‌های درسی؛ رهبر انقلاب اسلامی، اردیبهشت سال ۱۴۰۱ ضمن انتقاد به وضعیت دانش‌های تدریس شده در مدارس فرمودند: «الان در دبیرستان‌ها و شاید دبستان‌های ما دانش‌هایی تدریس می‌شود که هیچ فایده‌ای به حال امروز و آینده دانش‌آموز ندارد؛ یک ذهنیاتی است که یادشان هم می‌رود، در هیچ مسئله زندگی به این‌ها کمک نمی‌کند، این‌ها را شناسایی و حذف کنید. علم نافع آن علمی است که بتواند استعداد جوان و نوجوان را شکوفا کند.»
بلافاصله بعد از سخنان رهبر انقلاب اسلامی، وزیر آموزش و پرورش وقت جلسه‌ای را با مدیران کل استان‌ها و اعضای شورای معاونین تشکیل دادند و کارگروه‌هایی تشکیل شد تا هر کدام از این کارگروه‌ها و کمیته‌ها نسبت به پیگیری جدی مطالبات رهبری، سازوکارها و مفاد اجرایی را پیگیری کنند. صادق ستاری‌فرد، سخنگوی وقت وزارت آموزش و پرورش در سال ۱۴۰۱ بیان کرد؛ بنا به دستور رهبر معظم انقلاب، مطالب غیرکاربردی از کتب درسی حذف می‌شود: «درست است بازنگری و تغییر کتب درسی باید از جهات و ابعاد مختلف مورد بررسی قرار گیرد، اما یکی از مهم‌ترین تغییراتی که قرار است در این بخش صورت گیرد در بخش مفاخر ملی و دینی به‌منظور تقویت هویت ملی دانش‌آموزان است.» به‌گفته ستاری در بحث علم نافع و غیرنافع هم که مورد تأکید رهبر معظم انقلاب است تغییر محتوای کتاب‌ها انجام می‌شود: «با علم نافع می‌توانیم شاهد شکوفایی استعدادهای دانش‌آموزان باشیم، بر این اساس در محتوای جدید کتاب‌های درسی تلاش می‌کنیم، جنبه‌های مهم مهارتی از جمله مهارت‌های زندگی، مهارت‌های جسمی و مهارت‌های شغلی به دانش‌آموزان آموزش داده شود.»
بازتالیف کتاب‌های دوره ابتدایی / تغییر عناوین دروس دوره اول ابتدایی
بر این اساس حجت‌الاسلام علی لطیفی، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش در سوم فروردین سال جاری، با بیان اینکه طرح‌هایی را برای بازتالیف کتاب‌های دوره ابتدایی داشته‌ایم گفت: سازمان پژوهش دور جدید تحول در برنامه درسی را در سال گذشته آغاز کرده بود، «طرح‌واره» یا نقشه راه را برای اجرایی‌سازی برنامه درسی در سطح مدرسه تنظیم کرده بودیم که بر اساس آن فرایند تألیف کتاب‌های درسی آغاز شد.
وی یکی از اقدامات صورت گرفته را نهایی کردن نظام‌واره شایستگی‌های پایه و عمومی اعلام کرد و افزود: شایستگی‌های پایه و عمومی آن دسته از توانمندی‌ها و مهارت‌هایی است که دانش آموزان فارغ از اینکه چه درس و چه رشته‌ای را می‌خوانند باید آنها را بیاموزند؛ بعد از اینکه ۱۲ سال تحصیل را پشت سر گذاشته و فارغ‌التحصیل می‌شوند، باید در این مهارت‌ها و توانمندی‌ها به حد قابل قبولی رسیده باشند، این نظام‌واره سال گذشته نهایی و به تصویب شورای هماهنگی علمی سازمان رسید و مراحل پایانی تصویب را در شورای عالی آموزش و پرورش پشت سر می‌گذارد.
رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی وزارت آموزش و پرورش با بیان اینکه طرح‌هایی را برای آغاز بازتالیف کتاب‌های دوره ابتدایی داشته‌ایم، ادامه داد: سال ۱۴۰۳ از پایه اول ابتدایی اجرای آزمایشی محدود طرح را شروع خواهیم کرد؛ همزمان با تألیف و تولید محتوا، علی‌القاعده بر اساس این طراحی، جدول عناوین دروس در دوره اول ابتدایی نیز تغییر خواهد کرد که پیش‌نویس آن در سال ۱۴۰۲ آماده شده است و به شورای عالی آموزش و پرورش برای تصویب ارسال خواهد شد.
لطیفی با اشاره به اینکه چهار کتاب «نو نگاشت» را نیز داشتیم، افزود: در سال ۱۴۰۲ اجرای آزمایشی محدود آن صورت گرفت و امیدواریم برای سال جدید به‌تدریج آنها را گسترش دهیم. اجرای آزمایشی محدود کتاب دینی پایه هفتم، کتاب کار و فناوری پایه ششم و هفتم، کتاب هنر آموزش خط تحریری برای پایه چهارم ابتدایی را نیز در سال گذشته داشتیم که امیدواریم سال ۱۴۰۳ آن را گسترش دهیم.
تغییر آزمایشی محتوای درسی «کلاس اولی‌ها» از مهر ۱۴۰۳
بر اساس این پیوند، با توجه به انتشار اخبار مربوط به اجرای آزمایشی تغییرات کتاب‌های پایه اول ابتدایی در سال تحصیلی پیش‌رو، امیرحسین سلطانی فلاح، معاون ارزشیابی و تضمین کیفیت وزارت آموزش و پرورش درباره بازنگری کتاب‌های درسی پایه اول ابتدایی برای سال تحصیلی جدید، در گفت‌وگو با خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: اجرای سراسری بازنگری‌های صورت گرفته نیازمند بررسی‌های دقیق کارشناسی است، همان طور که کارشناسان سازمان پژوهش به آن اشاره داشتند، این اجرای آزمایشی در سال تحصیلی پیش‌رو متوجه معلمان و دانش‌آموزان به صورت سراسری نمی‌شود.
معاون ارزشیابی و تضمین کیفیت وزارت آموزش و پرورش با اشاره به تغییر آزمایشی محتوای درسی «کلاس اولی‌ها» از مهر ۱۴۰۳، اظهار می‌کند: تغییرات به صورت آزمایشی در حال اجراست. همزمان با این اجرای آزمایشی پژوهش‌های مرتبط با این تغییرات به صورت موازی انجام می‌شود تا ضمن در نظر گرفتن یافته‌های پژوهش و بررسی‌های میدانی نسبت به اجرای سراسری اقدام شود، همزمان با تغییر کتاب‌های درسی مسئله آموزش معلمان متناسب با محتوای جدید و تغییرات صورت گرفته اهمیت پیدا می‌کند و نیز معلمان مدارس ابتدایی نسبت به تغییر کتب درسی باید آموزش‌های لازم را کسب کنند.
وی در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه چه میزان بازنگری کتب بر پایه مهارت‌آموزی و خلاقیت است؟ می‌افزاید: باید بگویم که بخشی از این فرایند به برنامه درسی بازمی‌گردد که جامعیت بیشتری نسبت که کتب درسی دارد، آنچه در سند تحول بنیادین به آن اشاره شده است مجموعه‌ای شایستگی‌هایی است که دانش‌آموزان باد بعد از فراغت از تحصیل آنها را کسب کرده باشند.
سلطانی فلاح ادامه می‌دهد: بر همین اساس برای تحقق اهداف مورد نظر برای دانش‌آموزان در مقطع ابتدایی، بازنگری و تغییرات کتب درسی اجرا می‌شود، موضوع مهارت آموزی و تفکر خلاق و یا تفکر انتقادی که این روزها مطرح می‌شود نیز جدا از کتب درسی در ساختار برنامه آموزشی مدرسه باید ورود پیدا کند.
وی تصریح می‌کند: در این میان موضوع بازنگری مسئله جدی است، زیرا با توجه به بازه ۱۰ سالهای که از بازنگری اساسی کتاب‌های درسی گذشته است نیاز به تغییرات به طور فزاینده‌ای احساس می‌شود. البته این بازنگری کتب درسی برای کلاس اولی‌ها تا زمانی که رفت و برگشت‌های کارشناسی‌اش انجام نگیرد، چیزی نیست که جامعه به صورت عمومی احساس کند؛ یعنی معلمان، دانش‌آموزان پایه اول و خانواده‌های آنها همان کتاب‌های عادی را می‌خوانند، اما فرایندی است که در مناطق مشخصی اجرا می‌شود که بازخوردش به خود سازمان پژوهش باز می‌گردد تا برای سالهای آینده بتوانند کتب درسی را اصلاح کنند.
معاون ارزشیابی و تضمین کیفیت وزارت آموزش و پرورش پیرامون اینکه آیا در حال حاضر محتوای کتب درسی مقاطع ابتدایی را برای دانش‌آموزان پرحجم و سنگین می‌دانید؟ خاطرنشان کرد: هنگامی که کتب درسی این مقاطع مورد بازنگری قرار می‌گیرد؛ یعنی بازخوردها و ارزشیابی‌هایی صورت گرفته که نیاز به تغییرات دیده می‌شود، بنابراین اگر از محتوای کتب درسی و حجم آن رضایت صددرصدی وجود داشت به‌هیچ‌وجه دیگر نیازی به اجرای بازنگری کتب درسی نبود.
پایش و رصد ماهیت کتب درسی از سوی مخاطبان اصلی در مدارس
امیرارسلان پهلوانی، مشاوره و کارشناس تعلیم و تربیت و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی در گفت‌وگو با خبرنگار مجله آرونو با بیان اینکه ماهیت کتاب درسی به‌گونه‌ای است که از طرف مخاطبان اصلی آن یعنی دانش‌آموزان و کاربران آن معلمان، متولیان و علاقه‌مندان این حوزه از ابعاد گوناگون با حساسیت بسیار بالا رصد و پایش می‌شود، می‌گوید: هرگونه تغییر در هر کتاب درسی، تبعات و بازتاب‌های خاص خود را خواهد داشت، از این‌رو در تغییرات و اصلاحات کتاب‌های درسی باید نهایت حساسیت و دقت از سوی کارشناسان و متخصصان امر به کار گرفته شود.
وی پیرامون اینکه با توجه به تغییر و تحولات و پیشرفت‌های علمی و مطالعات صورت گرفته و نیازهای فرد و جامعه، هر چند سال کتب درسی نیازمند بازنگری و اصلاح است، اظهار می‌کند: وقتی کتاب‌های درسی جدید چاپ و توزیع و در مدرسه‌ها، توسط معلمان تدریس می‌شود، چهره واقعی آنها آشکار خواهد شد و ممکن است در آنها ایرادات و اشکالاتی مشاهده شود که از چشم برنامه‌ریزان و مؤلفان دور مانده است.
مشاوره و کارشناس تعلیم و تربیت و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی می‌افزاید: معلمان، اولیا و دانش‌آموزان با مشاهده برخی نارسایی‌ها، نظرات و پیشنهادهای خود را از طریق مکاتبه یا به طور شفاهی به مؤلفان کتاب‌های درسی نیز موظفند این پیشنهادها و نظرات را دقیق بررسی کنند و چنانچه آنها را وارد و بجا تشخیص دادند، نسبت به اصلاح و بازسازی کتاب و رفع اشکالات اقدام کنند.
وی با بیان اینکه کودکان با مطالعه و یادگیری نه‌تنها از دستاوردهای انسان از آغاز تا امروز آگاه می‌شوند، بلکه مهارت‌های زندگی آینده‌شان را نیز می‌آموزند، تصریح می‌کند: راه یادگیری، تقلید، تکالیف مشقت‌بار و توأم با خستگی معلم و دانش‌آموز نیست؛ برای تمام چالش‌های آموزش روش‌های علمی و تخصصی وجود دارد و آموزش و پرورش مسیر علمی آن را مشخص کرده است.
پهلوانی ادامه می‌دهد: با نگاهی اجمالی به کتاب‌های درسی دوره ابتدایی، در اکثر موارد کاهش چشمگیری از نظر تعداد دروس و صفحات کتاب‌ها می‌توان مشاهده کرد و از منظر تنوع و تعدد فعالیت‌های پیش‌بینی شده برای دانش‌آموزان در جهت دستیابی به اهداف یادگیری دروس مختلف، افزایش قابل توجهی داشته‌ایم و این امر موجب جذابیت فعالیت‌های آموزشی و علاقه‌مندی بیشتر دانش‌آموزان و توسعه مهارت‌ها و توانایی‌هایشان در زمینه‌های مختلف می‌شود، اما روز به روز با پیشرفت‌های چشمگیری در تمام زمینه‌های علوم اگر پس از انجام مطالعات و تحقیقات لازم، تشخیص داده شود که محتوا و شیوه آموزش بعضی کتاب‌ها کارایی لازم را ندارد، لازم است تغییرات اساسی در آنها ایجاد شود.
وی با تاکید بر اینکه کتاب‌های درسی به دلیل اهمیت زیادی که در تعیین محتوا و خط مشی آموزشی دارند، کانون توجه دست‌اندرکاران آموزش و پرورش است، می‌گوید: در تغییر و بازنگری محتواهای کتاب‌های درسی باید همزمان از طریق آموزش ضمن خدمت، زمینه آگاهی معلمان از آموزه‌های جدید و تقویت مهارت آنها و ارتقای کیفیت آموزش در آن موضوع درسی فراهم شود، چرا که محتوایی که طی دورانی دانش‌آموزان در مدارس فرا گرفتند هم‌اکنون نه‌تنها در زندگی اجتماعی به‌کار نمی‌آید، بلکه اثری از آن نیز در ذهنشان باقی نمانده است، بنابراین محتوای کتاب آموزشی باید بتواند به تسهیل، تعمیق و تحکیم یادگیری کمک کند.
مشاوره و کارشناس تعلیم و تربیت و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی پیرامون اینکه با توجه به اهمیت تقویت یادگیری دانش‌آموزان و ایجاد انگیزه، یک معلم ماهر باید روش‌های خوبی را در پیش گیرد تا به آنها در استفاده از بهترین نتایج زندگیِ تحصیلی کمک کند. اظهار می‌کند: توانایی همه افراد در زندگی به اندازه هم نیست و سطح درک و یادگیری هر کسی با دیگری متفاوت است، بعضی از انسان‌ها در یادگیری یک موضوع خاص مانند ریاضی و فیزیک توانمندتر هستند و برخی دیگر در موضوعاتی مانند ادبیات توانایی دارند.
وی می‌افزاید: تفاوت در سطح توانمندی‌ها در میان افراد مختلف بسیار طبیعی است، اما مواردی هم وجود دارد که فرد برخلاف هوش بالای خود، در بخشی از یادگیری‌ها دچار مشکل می‌شود و از درک بعضی مسائل و موضوعات ناتوان است، در این صورت یک کودک، اگرچه نسبت به هم‌سالان خود از هوش بیشتری برخوردار است، اما در بخش‌های گوناگون یادگیری مشکل دارد و نمی‌تواند آن‌طور که دیگران می‌آموزند، روند یادگیری را طی کند، همچنین محتوای کتاب آموزشی باید بتواند به تسهیل و عمق‌بخشی و تحکیم یادگیری کمک کند.
بر این اساس، طرح‌هایی برای بازتالیف کتاب‌های دوره ابتدایی در نظر گرفته شده است که سال ۱۴۰۳ از پایه اول ابتدایی اجرای آزمایشی محدود طرح شروع خواهد شد؛ همزمان با تألیف و تولید محتوا، جدول عناوین دروس در دوره اول ابتدایی نیز تغییر خواهد کرد که پیش‌نویس آن در سال ۱۴۰۲ آماده شده است و به شورای عالی آموزش و پرورش برای تصویب ارسال می‌شود.
در نهایت پژوهشگران و محققان آموزشی در مورد چرایی تغییر و اصلاح کتاب درسی معتقدند؛ اعمال هرگونه اصلاح و تغییر در هر کتاب درسی معین، باید مبتنی بر مستندات و مبانی علمی دقیق باشد، بر این اساس هرگونه بازنگری و تغییر کتاب‌های درسی به یکی از این دلایل یعنی ضرورت انطباق محتوای کتاب با اسناد تحول بنیادین و برنامه درسی ملی، بهبود کتاب با کاربست یافته‌های پژوهش‌های جدید مرتبط با برنامه درسی یا کتاب درسی و نیز اعمال نظرهای دانش‌آموزان و معلمان و نیز انعکاس نتایج ارزشیابی پیشرفت تحصیلی و سنجش دانش‌آموزان در کتاب، اعمال نتایج یافته‌های پژوهش‌ها و ارزشیابی‌های استان‌ها، دبیرخانه‌های راهبری کشوری و انجمن‌های علمی در خصوص برنامه‌ها و کتاب‌های درسی، از جمله تحلیل محتوای کتاب‌های درسی؛، ضرورت توجه به نظرهای رسیده از نهادهای سیاست‌گذار همچون شورای عالی انقلاب فرهنگی، فرهنگستان زبان و ادب فارسی، اعمال دیدگاه‌ها و نظرهای شورای برنامه‌ریزی گروه درسی، معلمان، دانش‌آموزان، کارشناسان، استادان و متخصصان مرتبط، بازخورد دادن نتایج بررسی‌ها و مطالعات تطبیقی ملی و فراملی در کتاب درسی، لزوم بهره‌مند شدن مخاطبان کتاب از نتایج جلسات نقد و بررسی کتاب در سازمان، با مشارکت صاحب‌نظران مرتبط، بررسی و اعمال پیشنهادهای دریافتی از نهادها، مؤسسات و اشخاص صاحب‌نظر مرتبط با برنامه‌ها و کتاب‌های درسی مانند استادان دانشگاه، اعمال یافته‌های پایش برنامه درسی در سطح اجرا، موجه تلقی می‌شود.
