به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، جهان امروز جهانی است که رسانه‌ها بیش از هر چیز دیگری به ذهنیت‌ها و افکار مردم جهت می‌دهند، در چنین جهانی که رسانه‌ها به عنوان بازیگران اصلی نقش ایفا می‌کنند و به عنوان ابزاری در اختیار تمام افراد در سنین مختلف قرار گرفته‌اند، در این بین سوادرسانه‌ای که آشنایی با رسانه‌ها و نگاه انتقادی به آنها است، اهمیت دوچندانی پیدا می‌کند.
امروزه افرادی را به عنوان فرد باسواد می‌شناسند که از نظر شناخت و کاربرد رایانه، اینترنت و دیگر فناوری‌های نوین ارتباطی و اطلاعاتی توانمند باشند؛ سوادرسانه‌ای یکی از سوادهای ۱۲ گانه است که لزوم یادگیری آن توسط یونسکو و سایر نهادهای بین‌المللی و ملی مسئول در زمینه آموزش، بیان و توصیه شده است و اهمیت روزافزون آن به قدری است که یونسکو در اقدامات خود برای بسط سوادآموزی تنها به روش‌های سنتی سوادآموزی اکتفا نکرده و از ضرورت توجه به سواد دیجیتالی، سواد رایانه‌ای و سواد اطلاعاتی سخن به میان آورده است.
سواد رسانه‌ای یکی از انواع سوادها است که بیشتر با مباحث دیداری، تحلیلی و اینترنتی در ارتباط است و به مجموعه چشم‌اندازهایی که فرد برای استفاده از محتوا و پیام‌های رسانه‌ای به کار می‌گیرد اطلاق می‌شود؛ با ایجاد و گسترش رسانه‌های سمعی، بصری و فناوری‌های نوین، این مفهوم به وجود آمده و با گسترش شبکه‌های اجتماعی، دارای مفاهیم و ابعاد گسترده‌تر و پیچیده‌تری شده است.
آموزش سوادرسانه‌ای ابزاری برای کمک به افراد در تجزیه و تحلیل انتقادی پیام‌ها، فرصت‌هایی را برای زبان‌آموزان فراهم می‌کند تا تجربه خود را از رسانه گسترش دهند و به آنها در توسعه مهارت‌های خلاقانه در ساخت پیام‌های رسانه‌ای خود کمک می‌کند. آموزش سواد رسانه‌ای از یک الگوی آموزشی مبتنی بر پرس‌وجو و پژوهش استفاده می‌کند تا افراد را در مورد آنچه تماشا می‌کنند، می‌شنوند و می‌خوانند ترغیب به طرح سوال می‌کند.
تحلیل‌های انتقادی می‌تواند شامل شناسایی تولیدکننده محتوا، هدف تولید و انتشار آن، بررسی تکنیک‌های اقناع‌کننده در محتواهای رسانه‌ای و راه‌های جذب مخاطب، بررسی الگوهای نمایندگی رسانه‌ها و کشف تبلیغات، روش‌ها و بسترهای موجود برای انتشار محتوا و مواردی از این قبیل باشد؛ هدف از آموزش سوادرسانه‌ای، کمک به افراد در هر سنی است که عادت طرح سوال و مهارت‌های بیان را توسعه دهند که نیازمند به متفکران انتقادی، ارتباطات مؤثر و شهروندان فعال در دنیای امروزی است.
ابعاد گوناگون سوادرسانه‌ای
سوادرسانه‌ای دارای ابعاد گوناگونی شامل آگاهی، تجزیه و تحلیل، ارزیابی و تولید است؛ منظور از آگاهی این است که سوادآموز رسانه‌ای با واژگان، اصطلاحات و مفاهیم پایه‌ای و زیربنایی مرتبط با هر کدام از رسانه‌ها آشنا بوده و از فرآیند تولید پیام از جانب تولیدکنندگان پیام آگاه باشد. در تجزیه و تحلیل فرد باید با فنون مورد استفاده برای ساخت پیام‌های رسانه‌ای آشنایی داشته باشد و بتواند با اندیشه انتقادی درباره پیام‌های رسانه‌ای سوالات چالشی طرح کند و آنها را مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
در بحث ارزیابی محتواهای رسانه‌ای فرد باید با برخورداری از مهارت سواد بصری، مسائل زیباشناختی پیام‌های رسانه‌ای را بررسی کند؛ سواد بصری این امکان را برای افراد فراهم می‌سازد تا تصاویر رسانه‌ای را ارزیابی کند و نسبت به آن آگاهی کسب کند. در گام تولید، سوادآموز باید محتواهای رسانه‌ای را برای عرضه به مخاطب طبقه‌بندی کند و بداند که یک پیام چه فرایندی را طی می‌کند تا به دست مخاطب برسد؛ همچنین آنها باید معیارهایی برای ارزیابی کیفیت محصولات رسانه‌ای و ارزیابی تولیدات نهایی در رسانه‌ها در اختیار داشته باشند.
امروزه سواد بصری زمینه مطالعاتی بین رشته‌ای شده است که تخصص‌های متنوعی از جمله علوم شناختی، روانشناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ هنر، نقد محتوا و آثار، آموزش، نشانه شناسی، طراحی گرافیک، علوم ارتباطات و رسانه و فلسفه در پیشبرد و مطالعات آن مشارکت می‌کنند.
افزایش سوادرسانه‌ای در دانش‌آموزان و دانشجویان می‌تواند از بسیاری آسیب‌های اجتماعی و معضلاتی که در خانواده‌ها و نسل امروزی مانند اختلافات و تعارض‌ها، دوستی‌های ناباب، ناامیدی و سردرگمی وجود دارد، جلوگیری کند یا آسیب‌های وارده را کاهش دهد. دانش‌آموزان و دانشجویان اگر می‌خواهند آینده موفق و بدون سردرگمی و ابهامی داشته باشند، باید به دامن سواد رسانه چنگ زنند و با رسانه‌های اطرافشان آشنا شوند، همچنین ابزار و مهارت استفاده از رسانه را فراگرفته و با آن آمیخته شوند و مورداستفاده قرار دهند.
لزوم افزایش آگاهی و مهارت سوادرسانه‌ای دانش‌آموزان / داشتن سوادرسانه‌ای در جامعه امروزی مانند داشتن گواهینامه برای رانندگی است
حجت‌الاسلام سیدمحمدمتین نوربخش، مدرس سوادرسانه‌ای و دبیر نهضت سوادرسانه‌ای انقلاب اسلامی در گفت‌وگو با خبرنگار مجله آرونو با بیان اینکه سوادرسانه‌ای علم استفاده صحیح از ابزارهای مختلف رسانه‌ای است، اظهار می‌کند: لزوم تدریس و آموزش سوادرسانه‌ای در مدارس و دانشگاه‌ها به همان اندازه‌ای است که افراد در رانندگی باید گواهینامه داشته باشند، چرا که بدون آن ممکن است خطراتی فرد و اطرافیان او را تهدید کند.
وی با اشاره به اینکه برای ورود به هر حرفه و شغلی باید با ابزارهای آن آشنا شویم و روش استفاده از ابزارها را فرا بگیریم، ادامه می‌دهد: در صورت مواجهه با رسانه‌ها باید مهارت استفاده از آن را فرا گرفته و نباید در مقابل استفاده از این فناوری‌ها، نسبت به یادگیری سوادرسانه‌ای بی‌تفاوت باشیم؛ حتی معتقد هستیم که باید قانونی برای دریافت گواهینامه استفاده از رسانه‌ها در کشور تعریف شود تا آسیب‌های فردی و جمعی ناشی از آن کاهش یابد.
دبیر نهضت سوادرسانه‌ای انقلاب اسلامی عنوان می‌کند: با توجه به شناختی که از دانش، مهارت، هوش و ذکاوت دانش‌آموزان و دانشجویان نسل امروزی داریم، می‌توانیم ادعا کنیم امپراطوری رسانه در آینده به دست همین جوانان و دانش‌آموزان خواهد رسید و لازمه آن وجود داشتن دغدغه افزایش آگاهی و مهارت سوادرسانه‌ای است.
وی با اشاره به اقدامات انجام شده برای رشد سوادرسانه‌ای در دانش آموزان خاطرنشان می‌کند: گام‌های درخشانی در این حوزه برداشته شده و طرح‌هایی همچون نهضت مردمی سوادرسانه‌ای انقلاب اسلامی برنامه‌ریزی شده و در حال اجرا است که با تربیت مدرس سوادرسانه‌ای و ارسال آنها به مناطق مختلف، نهادهای فرهنگی و رسانه‌ای، اداره‌ها و ارگان‌های دولتی و خصوصی سعی بر گسترش سوادرسانه‌ای در مردم دارد، در گام اول این طرح جامعه مخاطب حدود ۱۴ درصد افراد استان‌ها در نظر گرفته شده است.
حجت‌الاسلام نوربخش اشاره می‌کند: از دیگر فعالیت‌های تأثیرگذار در حوزه افزایش سوادرسانه‌ای، برگزاری المپیادهای سواد رسانه دانش‌آموزی و دانشجویی است که در سطح‌های استانی و کشوری برگزار می‌شود؛ برگزاری این المپیادها سبب شد که علامت سوالی در ذهن دانش‌آموز، دانشجو و مردم ایجاد شود که ماهیت سوادرسانه‌ای چیست و اهمیت آن به چه میزان است؛ همین که توانستیم تردیدی در ذهن مخاطب نسبت به اخبار فضای مجازی که هرروز دنبال می‌کند ایجاد کنیم، یعنی گامی مثبت در جهت رسیدن به این هدف برداشته‌ایم.
وی با بیان اینکه سازمان فضای مجازی بسیج کل کشور، آقای محمدرضا شهبازی، مجری برنامه تلویزیونی پاورقی را به عنوان چهره سال سوادرسانه‌ای کشور معرفی کرده است، می‌افزاید: برنامه تلویزیونی پاورقی نیز توانست گامی مثبت و تأثیرگذار برای تحقق این هدف بردارد و باعث شود مخاطب با نگاه نقاد و دید بازتری به محتواهای فضای مجازی بنگرد و بداند که نمی‌تواند به‌طور مطلق به رسانه‌ها اعتماد کند.
دبیر نهضت سوادرسانه‌ای انقلاب اسلامی با اشاره به اینکه باید جامعه هدف برای رشد سوادرسانه‌ای را خانواده قرار دهیم، تاکید می‌کند: والدین دانش‌آموزان باید به نسبت تغییراتی که در دوره رشد و توسعه فناوری و تکنولوژی به وجود آمده است، خود را تغییر و رشد دهند تا بتوانند با دانش‌آموزان و فرزندان خود ارتباط مناسبی داشته باشند، بعضی خانواده‌ها تربیت فرزندان را به تربیت اخلاقی و رفتاری خلاصه می‌کنند با اینکه تربیت فرزند دارای هشت گام تربیتی مختلف است که تربیت اخلاقی در آخرین گام‌های آن قرار دارد، یکی از این گام‌های تربیتی نیز به تربیت رسانه‌ای اختصاص دارد که در حوزه خانواده گاهی به آن بی‌توجهی می‌شود.
وی با بیان راهکارهایی برای رشد مهارت سوادرسانه‌ای در دانش‌آموزان، ادامه می‌دهد: گام اول برای رشد سوادرسانه‌ای در جامعه، ایجاد تربیت رسانه‌ای در پدرها و مادرها است و باید ویژه برنامه‌ها، مسابقات، جلسات آموزشی، محتواهای مناسب برای والدین و برنامه‌هایی از این قبیل توسط سازمان‌ها و نهادهای مربوطه برای خانواده‌ها برگزار شود تا دغدغه تربیت رسانه‌ای در والدین شکل گیرد؛ بدین صورت اعضای خانواده به‌خصوص دانش‌آموزان دچار بمباران اطلاعاتی نمی‌شوند و تربیت صحیحی در فرزندان شکل می‌گیرد.
حواستان باشد مقهور تله‌های رسانه‌ای نشوید
محمدحسن عبدالصمد، کارشناس رسانه و علوم شناختی و فعال رسانه در گفت‌وگو با خبرنگار مجله آرونو اظهار می‌کند: مسئله‌ای که امروزه دانش‌آموزان را مورد تهدید قرار می‌دهد، جنگ روایت‌ها است، دانش‌آموزانی که جویای علم بوده نیز بیشتر در معرض این تهدید قرار می‌گیرند، چرا که امکان دارد با جست‌وجو در منابع مختلف، به مطلب و محتوای نادرست برخورد کنند و آن را بپذیرند؛ به همین سبب نیاز است که دانش‌آموزان قدرت تشخیص و تحلیل مطالب درست از نادرست را کسب کرده و رسانه‌های معتبری را به عنوان منبع تحقیق و پژوهش انتخاب کنند تا دچار تصمیم‌گیری نادرست نشوند.
وی با اشاره به این موضوع که اگر از مهارت سوادرسانه‌ای برخوردار باشیم به راحتی مقهور تله‌های رسانه‌ای نمی‌شویم، می‌افزاید: وجود نداشتن مهارت سوادرسانه‌ای در میان دانش‌آموزان می‌تواند سبب تغییر شخصیت، افکار و رفتار آنها شود؛ گاهی دانش‌آموزان در محاصره محتواهای غلط رسانه قرار می‌گیرند و رسانه نیز مطالبی را با بازنمایی به مخاطب ارائه می‌دهد و باعث ایجاد تصویری جدید در ذهن او می‌شود؛ بازنمایی‌های رسانه‌ای می‌تواند در اخبار رسانه‌ای، فیلم و سریال، بازی‌های رایانه‌ای و محتواهای فضای مجازی خود را نشان دهد و این موضوع اهمیت و لزوم داشتن مهارت سوادرسانه‌ای را بیشتر تبیین می‌کند.
این کارشناس رسانه و علوم شناختی بیان می‌کند: همان‌گونه که استفاده از خودرو منوط به داشتن گواهینامه است، استفاده از رسانه‌ها نیز نیازمند مهارتی به نام سوادرسانه‌ای است؛ هرچند صرف داشتن آگاهی از سواد رسانه نمی‌تواند افراد را از خطرات و تهدیدات حفظ کند و نیاز است که به قدرت تحلیل و تفکر برسیم تا بتوانیم محتواهای رسانه‌ای را مورد تحلیل و بررسی قرار دهیم.
وی ادامه می‌دهد: با شیوع بیماری کرونا در کشور و لزوم استفاده دانش‌آموزان از وسایل هوشمند برای آموزش، خانواده‌ها و سازمان‌های مربوطه به اهمیت بیشتر مهارت سوادرسانه‌ای میان دانش‌آموزان پی بردند و دریافتند که راه جلوگیری از اعتیاد رسانه‌ای، آسیب‌های جسمی، روحی و عاطفی فرزندان، مجهز کردن آنها به مهارت سوادرسانه‌ای است.
عبدالصمد با اشاره به اینکه درس سوادرسانه‌ای درس شیرین و جذابی برای دانش‌آموزان است، زیرا در جای جای زندگی خود با آن درگیر هستند، عنوان می‌کند: از اقدامات انجام شده مؤثر در چند سال اخیر برای رشد سوادرسانه‌ای دانش‌آموزان، تألیف کتاب آموزش سوادرسانه‌ای در مدارس بوده که نقطه عطفی جهت معرفی و افزایش مهارت سواد رسانه دانش‌آموزان است، اما اگر تألیف این کتاب در زمان زودتری با محتوای جامع‌تر و کامل‌تر با وجود پشتوانه قوی صورت می‌گرفت، شاهد رشد چشمگیر مهارت سوادرسانه‌ای در بین دانش‌آموزان می‌بودیم.
آموزش سوادرسانه‌ای برای دانش آموزان باید از دوران ابتدایی آغاز شود / اهمیت فراهم کردن زیرساخت‌ها لازمه تربیت رسانه‌ای صحیح
وی با بیان راهکارهایی برای افزایش سوادرسانه‌ای در دانش‌آموزان ادامه می‌دهد: آموزش سوادرسانه‌ای برای دانش‌آموزان را باید از دوران ابتدایی آغاز کرده و در کنار آن به تربیت رسانه‌ای خانواده‌ها نیز توجه کنیم تا مربی؛ والدین و دانش‌آموز به مهارت سوادرسانه‌ای و تفکر انتقادی مسلط شوند؛ همچنین مجموعه‌ها و مراکزی برای ارتباط قوی‌تر و منسجم مربیان ایجاد شود؛ عنوان‌ها و فصل‌های درسی جذاب و دقیقی در کتب آموزشی تألیف شود و در اختیار مربیان و معلمان قرار گیرد.
این فعال رسانه با تاکید بر اینکه تا به‌حال مرکزی منسجم و ملی برای رجوع متخصصان حوزه سوادرسانه‌ای تأسیس نشده است، می‌افزاید: نیاز به مؤسسه‌ای داریم که اهداف و منافع ملی را مدنظر قرار داده و در آن مصوباتی تعیین و تصویب شود که مردم به آن پایبند باشند؛ همچنین شورای عالی فضای مجازی به گفته رهبر انقلاب در خصوص ارتقای سوادرسانه‌ای باید این موضوع را به‌صورت جدی‌تر و مستمر دنبال کند تا جریان‌هایی در سطح جامعه به وجود آید.
وی تصریح می‌کند: در کنار آگاهی‌های سوادرسانه‌ای نیازمند زیرساخت‌های بومی متناسب با فرهنگ جامعه ایرانی هستیم، باید تلاش کنیم تا پلتفرم‌ها بومی‌سازی شده و زیرساخت شبکه ملی اطلاعات ارتقا داده شود تا آموزش سوادرسانه‌ای به نتیجه مطلوب و مورد نظر برسد.
بر این اساس، آموزش سواد رسانه‌ای به دانش‌آموزان در عصر رشد و توسعه فناوری و تکنولوژی، مفهومی کلی است که به مطالعات رسانه‌ای، فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و سیاسی وابسته است و می‌توان آن را به آموزش شیوه‌های بهتر زندگی کردن در عصر اطلاعات و ارتباطات که به طور خاص در یک جامعه و به طور عام در جامعه جهانی اطلاق کرد، سوادرسانه‌ای به عنوان ابزاری برای حمایت شهروندان در برابر آثار منفی رسانه‌های جمعی است که چارچوبی را جهت دسترسی، تحلیل، ارزیابی و تولید پیام‌ها به شکل‌های مختلف از چاپ گرفته تا اینترنت فراهم می‌کند.
ابتدا باید در مدارس، دانشگاه‌ها و حوزه‌های علمیه سوادرسانه‌ای درک شود و بدانیم که استفاده از انواع رسانه‌های جمعی، ماهواره‌ای یا فضای مجازی نیازمند آموزش، یادگیری و کسب مهارت است. بزرگترین ضربه‌ای که در حوزه خانواده، جوان و نوجوان، هویت‌شناسی، همبستگی اجتماعی و عرصه‌های علمی، فرهنگی، اعتقادی و تاریخی به جامعه وارد می‌شود، به دلیل فقدان سوادرسانه‌ای و نقصان تربیت رسانه‌ای در خانواده‌ها است، والدین، معلمان و تمام افرادی که در این زمینه دستی بر آتش دارند، باید در راه تربیت فرزندان موفق و مؤثر به تربیت رسانه‌ای توجه ویژه‌ای داشته باشند.
برخی معتقدند سوادرسانه‌ای تنها به آگاهی درباره نحوه تولید برنامه‌ها و معانی محتواهای رسانه‌ای خلاصه نمی‌شود و سوادآموز رسانه‌ای باید با دیدی انتقادی پیام‌های رسانه‌ای را مورد توجه قرار دهد، درواقع، هدف نهایی سوادرسانه‌ای کسب یک آگاهی و فهم بهتر از رسانه‌ها و تفکر است.
