به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، در عصر حاضر که فناوری اطلاعات و ارتباطات به بخش جدایی‌ناپذیر زندگی روزمره انسان‌ها تبدیل شده است، امنیت سایبری و سواد امنیتی بیش از هر زمان دیگری اهمیت پیدا کرده است. با رشد روزافزون استفاده از اینترنت، شبکه‌های اجتماعی، خدمات بانکی آنلاین و سیستم‌های مبتنی بر اینترنت اشیا، تهدیدات سایبری نیز به شکل پیچیده‌تر و گسترده‌تری ظهور کرده‌اند. حملات سایبری، سرقت اطلاعات شخصی، فیشینگ، بدافزارها و نفوذ به سیستم‌های حیاتی تنها نمونه‌هایی از خطراتی است که افراد، سازمان‌ها و حتی دولت‌ها را تهدید می‌کند و در چنین شرایطی، سواد امنیتی به عنوان توانایی شناسایی، پیشگیری و واکنش مناسب در برابر تهدیدات دیجیتال، یک ضرورت غیرقابل چشم‌پوشی تلقی می‌شود.
سواد امنیتی تنها محدود به دانش فنی یا توانایی کار با نرم‌افزارهای امنیتی نیست، بلکه شامل درک تهدیدات، آگاهی از روش‌های حفاظت از اطلاعات شخصی، توانایی مدیریت رمزهای عبور، تشخیص ایمیل‌ها و پیام‌های مشکوک و آشنایی با سیاست‌ها و مقررات حاکم بر امنیت اطلاعات نیز می‌شود. افرادی که از سواد امنیتی کافی برخوردار هستند، نه تنها از خود در برابر خطرات دیجیتال محافظت می‌کنند، بلکه با آگاه‌سازی اطرافیان و پیروی از اصول ایمنی دیجیتال، به افزایش امنیت شبکه‌های اجتماعی و سازمانی نیز کمک می‌کنند.
یکی از مهم‌ترین دلایل ضرورت سواد امنیتی، افزایش حملات سایبری هدفمند به کسب‌وکارها و زیرساخت‌های حیاتی است. گزارش‌های جهانی نشان می‌دهد هزینه‌های ناشی از نفوذهای سایبری و سرقت داده‌ها هر ساله به طور چشمگیری افزایش پیدا می‌کند و این موضوع می‌تواند تهدیدی مستقیم برای اقتصاد، سلامت و امنیت ملی محسوب شود. در چنین فضایی، آموزش‌های مستمر در زمینه امنیت اطلاعات، توسعه فرهنگ حفاظت از داده‌ها و توانمندسازی کاربران در مواجهه با تهدیدات، از جمله اقدامات ضروری برای کاهش آسیب‌پذیری‌ها محسوب می‌شود.
علاوه بر این، سواد امنیتی نقش کلیدی در محافظت از حریم خصوصی افراد دارد و با توجه به اینکه اطلاعات شخصی، عادت‌ها و ترجیحات کاربران در فضای دیجیتال ثبت و پردازش می‌شود، فقدان دانش کافی درباره حفاظت از این داده‌ها می‌تواند به سوءاستفاده‌های مالی، اجتماعی و حتی روانی منجر شود؛ به همین دلیل، آموزش و ارتقای سواد امنیتی باید بخشی جدایی‌ناپذیر از برنامه‌های آموزشی مدارس، دانشگاه‌ها و سازمان‌ها باشد تا نسل‌های جدید و کاربران حرفه‌ای بتوانند با آگاهی کامل در محیط دیجیتال فعالیت کنند.
سواد امنیتی؛ مجموعه‌ای از مهارت‌ها که آسیب کمتری را متوجه کاربران فضای مجازی می‌کند
محمد کمال، نویسنده و مؤلف کتاب در حوزه رسانه و تربیت رسانه‌ای، برنامه‌نویس و مدرس سواد رسانه‌ای با اشاره به مفهوم سواد امنیتی به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: برای بررسی سواد امنیتی در حوزه رسانه، نخست باید ناامنی‌ها در این حوزه مورد توجه قرار گیرد؛ در حوزه رسانه، ناامنی‌ها شامل ناامنی در محتوا است که این ناامنی‌ها می‌تواند در قالب محتوای نادرست، محتوای نامناسب، رعایت نکردن رده‌بندی سنی محتوا و همچنین محتوای آسیب‌زننده، فریب‌دهنده، اغواکننده و تنفرآمیز بروز پیدا کند و مجموعه این محتواها در نهایت می‌تواند در دسترس کاربران قرار گرفته و موجب ناامنی شده و ناامنی‌های ذهنی را به دنبال داشته باشد.
وی با بیان اینکه در حوزه رسانه، ناامنی‌ها تنها به محتوا محدود نمی‌شود، بلکه در بخش‌های مختلف دیگری نیز قابل مشاهده هستند، می‌افزاید: یکی از موارد، ناامنی در حوزه زیرساخت است که به دلیل وجود زیرساخت آسیب‌پذیر رخ می‌دهد، همچنین ناامنی در ارتباط نیز مطرح است؛ همچون برقراری ارتباط با یک اکانت آلوده، یک اکانت جعلی یا یک اکانت فیک. در کنار این موارد، ناامنی در حوزه پرداخت نیز وجود دارد؛ برای مثال، فرد ممکن است در جریان فیشینگ، به‌ویژه در پرداخت‌های الکترونیکی و موارد مشابه، فریب بخورد که تمام این موارد، نمونه‌هایی از ناامنی‌هایی است که در حوزه رسانه با آن روبه‌رو هستیم.
نویسنده و پژوهشگر حوزه رسانه و تربیت رسانه‌ای ادامه می‌دهد: سواد امنیتی به معنای مجموعه‌ای از راهکارها و مهارت‌ها است که باید هم آن‌ها را بدانیم و هم در عمل به کار ببریم و همچنین همواره از آن‌ها اطلاع داشته باشیم تا آسیب کمتری متوجه ما شود، زیرا در حوزه امنیت، هیچ‌گاه امکان مصونیت صد درصدی وجود ندارد و همیشه احتمال بروز ناامنی مطرح است؛ این موضوع همانند بیماری است که هیچ‌گاه نمی‌توان به طور کامل جلوی آن را گرفت یا بیماری‌ها را به طور کلی از جهان حذف کرد، چرا که همواره بیماری به وجود می‌آید و در برابر آن راهکار ارائه می‌شود و به همین ترتیب، ناامنی نیز همواره به وجود می‌آید و در برابر آن باید راهکار در نظر گرفت.
کمال با اشاره به تفاوت مفهوم سواد رسانه‌ای و سواد امنیتی عنوان می‌کند: باید توجه داشت مفهوم سواد رسانه‌ای جامع‌تر و کلی‌تر است و سواد امنیتی به‌عنوان یکی از زیرمجموعه‌های سواد رسانه‌ای شناخته می‌شود؛ در حقیقت، سواد رسانه‌ای شامل تمام مهارت‌ها و دانسته‌هایی است که برای مواجهه با رسانه‌ها و کاهش میزان آسیب‌ها باید در اختیار داشته باشیم.
وی اضافه می‌کند: در چهارچوب سواد رسانه‌ای لازم است بتوانیم اخبار جعلی را تشخیص دهیم، رسانه را بشناسیم، مدیر رسانه را بشناسیم، اهداف و پشت پرده‌ها را بشناسیم، ترفندها و تکنیک‌های خبرسازی را شناسایی کنیم، شیوه‌های اثرگذاری بر مخاطب و شیوه‌های اثرگذاری بر جامعه را درک کنیم و همچنین ترفندهایی را که دشمن در حوزه کار رسانه‌ای به‌کار می‌گیرد و در قالب عملیات روانی و در نتیجه بخشی از ناامنی‌های رسانه‌ای محسوب می‌شود، بشناسیم که مجموعه این موارد در نهایت تعریف جامع سواد رسانه‌ای را تشکیل می‌دهد.
مهم‌ترین تهدیدات پیش‌روی کاربران در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی
برنامه‌نویس و مدرس سواد رسانه‌ای درباره مهم‌ترین تهدیدات پیش‌روی کاربران در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی خاطرنشان می‌کند: اگر بخواهیم مهم‌ترین تهدیدها را دسته‌بندی کنیم، بخشی از این تهدیدات مربوط به حوزه مالی است؛ در این حوزه موضوع پرداخت‌ها، خریدها، فیشینگ، قرعه‌کشی‌ها و همچنین تجارت‌های جعلی که انجام می‌شود، از جمله تهدیدهای اصلی به شمار می‌رود.
کمال با بیان اینکه در کنار این موارد، یکی دیگر از تهدیدها، تهدید در محتوا است که در این بخش، جامعه با محتوای فریبنده، محتوایی که افراد را به حرکت نادرست وادار می‌کند و محتوایی که اثر منفی بر جامعه می‌گذارد، مواجه است، می‌افزاید: بخشی دیگر از تهدیدها، تهدیدهای تربیتی است و در این زمینه مشاهده می‌شود که مجموعه‌ای از ارزش‌های اخلاقی، ارزش‌های اجتماعی و ارزش‌های انسانی در جامعه به واسطه استفاده نادرست از رسانه و تهدیدهایی که در این عرصه وجود دارد، رو به کاهش و از بین رفتن است، ازاین‌رو، این مسئله نیازمند آموزش، مدیریت و در بعضی موارد حتی وضع قوانین سفت و محکم است و این ضرورت به‌ویژه در شرایط کنونی که هوش مصنوعی به صورت فراگیر مورد استفاده قرار گرفته و نقش بسیار پررنگی در تولید محتوای شبکه‌های اجتماعی ایفا می‌کند، بیش از پیش اهمیت پیدا می‌کند.
وی تاکید می‌کند: اگر قانون وجود نداشته باشد، مدیریت صورت نگیرد، رصد انجام نشود و زیرساخت امن ایجاد نشود، در نهایت جامعه‌ای شکل خواهد گرفت که به‌طور کامل از اهدافی که در مسیر انقلاب، در راستای اهداف و چشم‌انداز کشور تعریف شده است، فاصله می‌گیرد و در چنین شرایطی دیگر امکان بازگرداندن جامعه به آن اهداف وجود نخواهد داشت.
سواد امنیتی به ما کمک می‌کند تا امنیت خود را تأمین و از آسیب‌های احتمالی پیشگیری کنیم
علی بهران‌وند، مدرس سوادرسانه‌ای، کارشناس مهندسی کامپیوتر و فعال حوزه برند و ارتباطات به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: سواد امنیتی به توانایی درک، ارزیابی و مدیریت ریسک‌ها و تهدیدهای امنیتی در دنیای دیجیتال و فضای مجازی اطلاق می‌شود؛ به این معنا که سواد امنیتی شامل مجموعه‌ای از مهارت‌ها است که برای محافظت از خودمان، اطلاعات شخصی، دستگاه‌ها و حتی سازمان‌ها لازم است و این محافظت در برابر خطرات سایبری، تهدیدهای مجازی، تهدیدهای فیزیکی و همچنین اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده اهمیت پیدا می‌کند. در حقیقت، سواد امنیتی به ما کمک می‌کند تا درک کنیم چگونه باید امنیت خود را تأمین و از آسیب‌های احتمالی پیشگیری کنیم.
وی با اشاره به اینکه سواد رسانه‌ای بیشتر به توانایی دسترسی، تحلیل، ارزیابی، تولید و حتی مشارکت در پیام‌های رسانه‌ای اشاره دارد؛ پیام‌هایی که از طریق شبکه‌های اجتماعی، اخبار و سایر منابع منتشر می‌شود، می‌افزاید: این مفهوم شامل درک چگونگی عملکرد رسانه‌ها، شناسایی سوگیری‌های رسانه‌ای، ارزیابی اعتبار رسانه‌ها و همچنین تولید محتوای فعال است و به عبارت دیگر، سواد رسانه‌ای به ما امکان می‌دهد که به‌عنوان تولیدکننده پیام عمل کنیم و تنها مصرف‌کننده پیام نباشیم.
کارشناس مهندسی کامپیوتر ادامه می‌دهد: تفاوت کلیدی میان سواد رسانه‌ای و سواد امنیتی در این است که سواد رسانه‌ای بیشتر بر محتوا و نحوه ارائه آن تمرکز دارد، در حالی که سواد امنیتی تمرکزش بر محافظت از خود در برابر تهدیدهایی است که ممکن است از طریق فضاهای دیجیتال ایجاد شود؛ با این وجود، این دو حوزه ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و در بعضی موارد با هم همپوشانی دارند.
بهران‌وند پیرامون مهم‌ترین تهدیدات پیش‌روی کاربران در فضای مجازی با تاکید بر اینکه در حوزه ثبات امنیتی اقدامات کافی انجام نشده و ضروری است این موضوع از سطوح پایه‌ای همچون مدارس آغاز شود، عنوان می‌کند: حملات فیشینگ و مهندسی اجتماعی که تلاشی برای فریب کاربران به‌منظور افشای اطلاعات حساس از جمله رمز عبور و اطلاعات بانکی است، یکی از تهدیدهای موجود است و این حملات می‌تواند از طریق پیام‌های جعلی، تماس تلفنی، سایت‌های جعلی یا روش‌های مشابه اجرا شود و اطلاعات شخصی افراد را جمع‌آوری و سپس مورد سوءاستفاده قرار دهد.
وی اضافه می‌کند: از تهدیدهای دیگر می‌توان به بدافزارها، یعنی نرم‌افزارهای مخرب همچون ویروس‌ها، باج‌افزارها و جاسوس‌افزارها که قادر هستند به دستگاه‌های کاربران آسیب برسانند، اطلاعات را سرقت یا دسترسی‌های غیرمجاز ایجاد کنند، اشاره کرد؛ همچنین سرقت هویت که در آن اطلاعات شخصی افراد به‌منظور ارتکاب جرم یا کسب منافع مالی مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرد و مهاجمان خود را جای شخص قربانی جا می‌زنند.
در جنگ ۱۲ روزه، شاهد حجم گسترده‌ای از اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده بودیم
مدرس سوادرسانه‌ای و فعال حوزه برند و ارتباطات با اشاره به تهدیدی دیگر تحت عنوان انتشار اطلاعات نادرست و گمراه‌کننده که شامل گسترش اخبار جعلی، تئوری‌های توطئه و محتوای دستکاری‌شده است، خاطرنشان می‌کند: این نوع محتواها می‌تواند مردم را به اتخاذ تصمیم‌های اشتباه، ایجاد تفرقه یا بروز استرس و اضطراب سوق دهد. در جریان جنگ دوازده روزه، شاهد حجم گسترده‌ای از اخبار جعلی، تئوری‌های توطئه و محتوای دستکاری‌شده بودیم که بعضی خبرگزاری‌ها و رسانه‌های خارجی با استفاده از این تکنیک‌ها تلاش داشتند ایجاد تفرقه و افزایش استرس در میان مردم را دنبال کنند؛ هرچند دقت و هوشیاری شهروندان تا حدی مانع از بروز گسترده این خطرات شد، اما شدت وقوع این پدیده در آن بازه زمانی چشمگیر بوده و بسیاری از اخبار دستکاری‌شده بعدها مشخص شد که نادرست بوده یا ماهیت آن‌ها تایید نشده است.
بهران‌وند می‌افزاید: تهدید دیگر، مسائل مربوط به حریم خصوصی و جمع‌آوری بی‌رویه داده‌های شخصی توسط برخی پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی است. جمع‌آوری، ردیابی آنلاین و احتمال فروش یا سوءاستفاده از این داده‌ها از جمله آن دسته اطلاعاتی که کاربران گمان می‌کنند کم‌اهمیت است، از طریق علم داده‌کاوی به نتایج و بازخوردهای دقیقی تبدیل می‌شود که می‌تواند به‌طور نامطلوب در اختیار دشمنان قرار گیرد.
وی تاکید می‌کند: یکی دیگر از تهدیدات مهم در فضای مجازی، آزار و اذیت سایبری است که به آن به اصطلاح «سایبر بولینگ» گفته می‌شود؛ این تهدید شامل رفتارهای مجرمانه و توهین‌آمیز در فضای مجازی است و بیش از همه نوجوانان را تحت تأثیر قرار می‌دهد و بررسی‌ها و موارد ثبت‌شده در سال‌های اخیر نشان می‌دهد که این تهدید به‌ویژه دختران را بیشتر تهدید می‌کند.
کارشناس مهندسی کامپیوتر و مدرس سوادرسانه‌ای می‌گوید: تهدید دیگر، اعتیاد به اینترنت و شبکه‌های اجتماعی است که ناشی از استفاده بیش از حد، نامتعارف و ناسالم از پلتفرم‌های دیجیتال است و این نوع اعتیاد می‌تواند سلامت جسمی و روانی کاربران را تحت تأثیر قرار دهد و همچنین بر روابط اجتماعی آن‌ها اثر منفی بگذارد.
در دنیای دیجیتال امروز، سواد امنیتی به یک نیاز اساسی تبدیل شده است که بدون آن، امکان فعالیت ایمن و پایدار در فضای مجازی محدود خواهد بود. آموزش، فرهنگ‌سازی و توسعه مهارت‌های امنیتی باید به اولویت اصلی خانواده‌ها، مدارس و سازمان‌ها تبدیل شود تا نسل‌های آینده بتوانند با اطمینان و حفاظت کامل، از امکانات فناوری بهره‌مند شوند.
سواد امنیتی امری حیاتی است که توانایی افراد برای شناسایی و مقابله با تهدیدات دیجیتال را تضمین می‌کند و آگاهی از خطرات سایبری و آموزش مستمر، نقش مهمی در کاهش آسیب‌پذیری کاربران و سازمان‌ها دارد و می‌تواند از پیامدهای مالی، اجتماعی و امنیتی گسترده جلوگیری کند، بنابراین ارتقای سواد امنیتی تنها مسئولیت فردی نیست و کاربران با رعایت اصول امنیت دیجیتال، نقش کلیدی در حفاظت از اطلاعات دیگران و ایجاد محیطی امن‌تر در فضای آنلاین ایفا می‌کنند، این همکاری جمعی، امنیت شبکه‌ها و زیرساخت‌های حیاتی جامعه را نیز تقویت می‌کند.
می‌توان گفت سواد امنیتی نه تنها یک مهارت فنی، بلکه یک ضرورت اجتماعی و فرهنگی است. در جهانی که مرزهای دیجیتال و فیزیکی به سرعت در حال همگرایی است، توانایی تشخیص تهدیدها، محافظت از داده‌ها و واکنش سریع و درست در برابر حملات، تبدیل به شاخصی اساسی برای امنیت فردی، سازمانی و ملی شده است. بدون آگاهی و آمادگی مناسب، هر کاربر دیجیتال می‌تواند هدف آسیب‌پذیری‌های گسترده باشد و پیامدهای آن، فراتر از فرد، جامعه و اقتصاد را درگیر سازد. از این رو، سواد امنیتی امروز نه یک گزینه بلکه یک ضرورت حیاتی برای زندگی دیجیتال و توسعه پایدار جامعه به شمار می‌رود.
