به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، رادیوداروها یکی از دستاوردهای مهم بشر در پیوند میان دانش پزشکی و فناوری هسته‌ای محسوب می‌شود، در ساده‌ترین تعریف، رادیودارو ترکیبی است که از پیوند یک داروی شیمیایی با یک رادیوایزوتوپ تحت شرایط کنترل‌شده آزمایشگاهی به دست می‌آید، این ترکیبات به دلیل برخورداری از ایزوتوپ‌های پرتوزا، قابلیت منحصر به‌فردی در تشخیص و درمان بیماری‌ها دارند و توانسته‌اند انقلابی در عرصه پزشکی هسته‌ای رقم بزنند.
ویژگی اساسی رادیوداروها، توانایی آن‌ها در هدف‌گیری دقیق بافت‌ها یا سلول‌های خاص بدن است؛ برخلاف بسیاری از داروهای شیمیایی که ممکن است به طور گسترده در کل بدن پخش شوند، رادیوداروها به گونه‌ای طراحی می‌شود که به گیرنده‌های اختصاصی در اندام‌ها یا سلول‌های بیمار متصل شود که این ویژگی سبب شده است که آن‌ها به عنوان ردیاب‌های بیولوژیک در تشخیص بیماری و یا به عنوان عوامل درمانی در مبارزه با تومورها و سایر بیماری‌های جدی مورد استفاده قرار گیرند.
طبق برآوردهای بین‌المللی، میلیون‌ها بیمار در سراسر جهان سالانه از رادیوداروها بهره می‌برند، از ارزیابی عملکرد قلب گرفته تا تصویربرداری دقیق از مغز و درمان سرطان‌ها. این حجم از کاربرد نشان می‌دهد که رادیوداروها دیگر تنها یک موضوع تحقیقاتی نیستند، بلکه به بخش جدایی‌ناپذیر خدمات بهداشت و درمان مدرن تبدیل شده‌اند.
رادیوداروهای تشخیصی؛ چشمی برای دیدن بیماری از درون
یکی از مهم‌ترین دسته‌های رادیوداروها، رادیوداروهای تشخیصی هستند، این ترکیبات با هدف آشکارسازی بیماری‌ها یا ارزیابی عملکرد اندام‌ها تجویز می‌شوند و به پزشکان امکان می‌دهند تا بدون روش‌های تهاجمی و با بالاترین دقت، به سراغ منشأ بیماری بروند.
زمانی که یک رادیوداروی تشخیصی وارد بدن می‌شود، در بافت هدف تجمع یافته و پرتوهایی همچون پوزیترون یا اشعه گاما از خود ساطع می‌کند. این پرتوها به کمک دوربین‌های تخصصی تصویربرداری، مانند توموگرافی گسیل پوزیترون (PET) یا توموگرافی کامپیوتری با انتشار تک فوتون (SPECT) ثبت می‌شود و آنچه به دست می‌آید، تصاویر دیجیتالی دقیقی است که فعالیت بیوشیمیایی اندام یا سلول‌های خاص را به تصویر می‌کشد.
مزیت کلیدی این روش آن است که برخلاف تصویربرداری سنتی همچون اشعه ایکس یا سی‌تی‌اسکن که تنها تغییرات ساختاری را نشان می‌دهد، رادیوداروها می‌تواند تغییرات عملکردی را آشکار کند. به بیان دیگر، بیماری‌ها پیش از آنکه تغییرات فیزیکی آشکار در اندام ایجاد کنند، در سطح بیوشیمیایی قابل ردیابی می‌شوند. این موضوع سبب می‌شود پزشکان بتوانند بیماری‌هایی همچون سرطان را در مراحل بسیار اولیه شناسایی کرده و فرصت درمان مؤثرتری برای بیمار فراهم آورند.
برای نمونه، در بیماری قلبی، رادیوداروها قادر هستند جریان خون در عروق کرونری را ارزیابی کنند و میزان آسیب به بافت قلب را با دقت بالایی مشخص سازند یا در بیماری‌های مغزی مانند آلزایمر، با کمک رادیوداروهای خاص می‌توان الگوهای غیرطبیعی عملکرد سلول‌های عصبی را پیش از بروز علائم شدید مشاهده کرد.
رادیوداروهای درمانی؛ هدف‌گیری سلول‌های بیمار
در کنار کاربردهای تشخیصی، رادیوداروها در عرصه درمان نیز تحولی چشمگیر ایجاد کرده‌اند. رادیوداروهای درمانی به گونه‌ای طراحی می‌شود که پس از ورود به بدن، به صورت اختصاصی به گیرنده‌های خاص سلول‌های بیمار متصل شود. این داروها حامل رادیوایزوتوپ‌هایی هستند که ذرات پرانرژی همچون بتا یا آلفا آزاد می‌کنند که این ذرات پس از ورود به سلول‌های بیمار، با آسیب رساندن به DNA آن‌ها، موجب نابودی هدفمند سلول می‌شوند.
ویژگی مهم رادیوداروهای درمانی آن است که بر خلاف شیمی‌درمانی که کل بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهد، این داروها به تقریب به‌طور اختصاصی بر سلول‌های بیمار اثر می‌گذارند. بنابراین، ضمن افزایش اثربخشی، عوارض جانبی آن‌ها به‌مراتب کمتر است.
انواع مختلف رادیوداروهای درمانی شامل پروتئین‌ها و آنتی‌بادی‌های هدفمند، پپتیدها و مولکول‌های کوچک هستند که هر یک برای حمل ایزوتوپ‌های پرتوزا طراحی می‌شوند، در سال‌های اخیر، توسعه رادیوداروهایی مانند لوتسیوم -۱۷۷ یا ایتریوم -۹۰ توانسته است امید تازه‌ای برای بیماران مبتلا به سرطان‌های پیشرفته به همراه داشته باشد.
رادیوداروها و پزشکی دقیق (Precision Medicine)
یکی از مهم‌ترین دستاوردهای علمی در این حوزه، ارتباط رادیوداروها با مفهوم پزشکی دقیق است. پزشکی دقیق به دنبال آن است که به جای تجویز یک درمان عمومی برای همه بیماران، درمان‌ها بر اساس ویژگی‌های ژنتیکی و بیوشیمیایی هر بیمار طراحی شود. رادیوداروها در این راستا عمل می‌کنند؛ زیرا با هدف‌گیری اختصاصی سلول‌های بیمار، امکان شخصی‌سازی درمان را فراهم می‌آورند.
به عنوان مثال، در بعضی از سرطان‌ها، پزشکان ابتدا با رادیوداروهای تشخیصی، وجود گیرنده‌های خاص بر سطح سلول‌های سرطانی را بررسی می‌کنند. اگر سلول‌ها این گیرنده‌ها را داشته باشند، از رادیوداروهای درمانی مشابه برای نابودی همان سلول‌ها استفاده می‌شود. این فرآیند که به آن Theranostics (ترکیب تشخیص و درمان) گفته می‌شود، افق‌های نوینی در درمان سرطان گشوده است.
نقش ایران در توسعه رادیوداروها
در ایران، طی دو دهه گذشته سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در حوزه تولید و توسعه رادیوداروها صورت گرفته است. مراکز تحقیقاتی و تولیدی کشور، از جمله شرکت «پارس ایزوتوپ» توانسته‌اند بخش قابل توجهی از نیاز داخلی به رادیوداروهای تشخیصی و درمانی را تأمین کنند. تولید و بومی‌سازی داروهایی مانند ید -۱۳۱ برای درمان سرطان تیروئید، تکنسیوم -۹۹m برای تصویربرداری گسترده و لوتسیوم -۱۷۷ برای درمان سرطان‌های متاستاتیک نمونه‌هایی از این دستاوردها است.
این پیشرفت‌ها علاوه بر خودکفایی کشور، امکان صادرات رادیوداروها به برخی کشورهای منطقه را نیز فراهم کرده است. از سوی دیگر، ایران با انتشار مقالات علمی معتبر و حضور فعال در کنگره‌های بین‌المللی پزشکی هسته‌ای، جایگاه علمی خود را نیز تثبیت کرده است.
آینده رادیوداروها
با توجه به روند رو به رشد تحقیقات جهانی، انتظار می‌رود رادیوداروها در آینده نقشی پررنگ‌تر در پزشکی ایفا کنند. توسعه رادیوداروهای مبتنی بر فناوری نانو، طراحی حامل‌های هوشمند برای رساندن ایزوتوپ‌ها به سلول‌های خاص و ادغام هوش مصنوعی در تحلیل داده‌های تصویربرداری، تنها بخشی از چشم‌اندازهای این حوزه است.
برای ایران نیز استمرار سرمایه‌گذاری در پژوهش‌های بنیادی، ارتقای زیرساخت‌های تولید و همکاری‌های بین‌المللی می‌تواند به تثبیت و ارتقای جایگاه کشور در این عرصه کمک کند.
رادیوداروها پلی میان علوم هسته‌ای و پزشکی مدرن هستند؛ پلی که توانسته است ابزارهای قدرتمندی برای تشخیص زودهنگام، درمان هدفمند و شخصی‌سازی خدمات سلامت فراهم آورد. از تصویربرداری غیرتهاجمی اندام‌ها تا نابودی دقیق سلول‌های سرطانی، رادیوداروها امروز یکی از ستون‌های اصلی پزشکی هسته‌ای در جهان به شمار می‌روند. دستاوردهای ایران در این عرصه نیز نشان می‌دهد که با تکیه بر توان علمی و فناورانه داخلی می‌توان به استقلال دارویی دست پیدا کرد و هم‌زمان در بازار جهانی رقابت کرد.
