به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، سونامی، آب‌تاز و آبلرزه به مجموعه‌ای از امواج غول‌پیکر دریاها و اقیانوس‌ها که در اثر جابه‌جایی سریع آب در پی زمین لرزه‌های عظیم، لغزیدن صخره یا یک انفجار آتشفشانی، رانش زمین یا جدا شدن تکه‌ای از یخچال‌های طبیعی با انرژی زیادی زیر دریا پدید می‌آید، اطلاق می‌شود که زمینِ زیر آب به طور ناگهانی به سمت بالا یا پایین حرکت می‌کند و به‌شکل موج‌های عظیم به کرانه‌ها رسیده و ویرانی به بار می‌آورد.
سونامی تا چند سال قبل موضوع شناخته شده‌ای برای مردم دنیا نبوده است و تنها در کتاب‌ها از آن یاد می‌شد، اما با سونامی مرگبار سال ۲۰۰۴ در اقیانوس هند بود که این پدیده در دنیا معروف شد، چرا که در این سونامی بیش از ۲۱۶ هزار نفر جان خود را از دست دادند، بنابراین سازمان ملل روز پنجم نوامبر را در قطعنامه ۷۰.۲۳ سال ۲۰۱۵، روز جهانی آگاهی از سونامی نامید تا توجه جهانیان را به خطرات و تأثیرات این پدیده طبیعی جلب کند، از این‌رو هر سال در این تاریخ رویدادهای جهانی به منظور افزایش آگاهی در مورد اثرات خطرناک سونامی، اهمیت آمادگی و هشدار زودهنگام وقوع آن برگزار می‌شود تا یادآوری کند که شناخت و آگاهی از این تهدیدات طبیعی، تا چه اندازه می‌تواند در حفاظت از جان و مال انسان‌ها حائز اهمیت باشد.
طبق تحقیقات انجام گرفته بزرگ‌ترین سونامی ثبت شده تاریخ معاصر با ارتفاع بی‌سابقه ۵۲۵ متر در خلیج لیتویا در آلاسکا اتفاق افتاد، زمین لرزه‌ای در امتداد گسل Fairweather در پان‌هندل آلاسکا بیش از ۳۰ میلیون مترمکعب سنگ را در ارتفاعات ساحل شمال شرقی خلیج لیتویا از جا کند، این توده سنگ از ارتفاع حدود ۹۱۴ متری در آب‌های ورودی گیلبرت فرود آمدند، نیروی حاصل از ریزش این حجم از سنگ باعث ایجاد یک سونامی محلی شد که در خط ساحلی جنوب غربی ورودی گیلبرت (انتهای آبدره خلیج لیتویا) اتفاق افتاد.
باید توجه داشت که این موج چنان قدرتی داشت که به طور کامل از روی تمام زمینی که ورودی گیلبرت را از بدنه اصلی خلیج لیتویا جدا می‌کرد، عبور کرد، سپس موج در تمام طول خلیج لیتویا، بر فراز «لا چاوسی اسپیت» و به سمت خلیج آلاسکا ادامه مسیر داد، این موج با قدرت زیاد خود، تمام درختان و پوشش گیاهی تا ارتفاع ۵۲۴ متری از سطح دریا را از بین برد، میلیون‌ها درخت توسط این موج از ریشه کنده شدند و آب آن‌ها را با خود برد، این بالاترین تخریبی بوده که تاکنون توسط یک سونامی ثبت شده است.
بنابر مطالعات انجام شده، پس از سونامی‌ها به طور معمول گسل‌های بزرگی در بستر دریاها پدید می‌آیند، سرعت موج‌های آبلرزه‌ای گاه به بیش از ۸۰۰ کیلومتر در ساعت می‌رسد، به طوری که سونامی سال ۱۷۸۸ لیسبون (پرتغال) با موج‌هایی به بلندی حدود ۱۸ متر به شهر هجوم برد و ساکنان آن شهر را در کام خود فروبرد، بنابراین یکی از بزرگ‌ترین سونامی‌ها که در دسامبر سال ۲۰۰۴ میلادی در نزدیکی سوماترای اندونزی روی داد باعث ویرانی عظیم و کشته شدن ۱۰۰ هزار تن در جنوب آسیا شد.
دانشمندان با ارزیابی داده‌های معتقدند که پدیده سونامی همچون سایر خطرات، به گونه‌ای نیست که از قبل وقوع آگاهی کافی داشته باشیم، این مخاطره بدون خبر به موقعیت زیستی انسان در طبیعت آسیب وارد می‌کند، این موضوع جهانی است و به ویژه اکنون که عصر آگاهی بخشی انسان نسبت به دریا است، مهم به شمار می‌رود، از این‌رو مردم بسیاری از کشورهای دریایی، با مسائل دریایی آشنایی زیادی دارند، بنابراین با توجه به اهمیت حیاتی مباحث، لازم است تا مردم سواحل ایران نیز با موضوعات دریا به ویژه با مخاطرات دریایی آشنا شوند.
در همین ارتباط لازم است یادآور شویم که یکی از بزرگ‌ترین سونامی‌ها در تاریخ ایران در تاریخ بیست و ششم دسامبر ۲۰۰۴ (پنجم دی ۱۳۸۳) به وقوع پیوست که ناشی از زلزله‌ای به شدت ۹.۱ در مقیاس ریشتر در نزدیکی سوماترا، اندونزی بود، این سونامی آسیب‌های قابل توجهی به سواحل جنوبی ایران، به ویژه استان‌های هرمزگان و بوشهر، وارد کرد و به عنوان بخشی از سونامی بزرگ اقیانوس هند شناخته می‌شود، این رویداد نه تنها تلفات انسانی و خسارت‌های مالی زیادی به همراه داشت، بلکه به عنوان زنگ خطری برای آمادگی ایران در برابر بلایای طبیعی مطرح شد.
تغییرات درون زمینی منشأ اصلی سونامی یا تسونامی / اثرات اقیانوس هند بر سونامی دریای عمان
رسول شریفی، دکتری تخصصی جغرافیا و عضو انجمن آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار ایران درباره علت اصلی به وجود آمدن پدیده سونامی به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: سونامی یا تسونامی منشأ اصلی آن درون زمینی است، یعنی براثر زلزله عظیم، وقوع آتشفشان، ریزش ناگهانی قسمتی از توده‌های خاک و گل و لای در زیر دریاها و اقیانوس‌ها رخ می‌دهد و در پدیده‌های نادر برخورد شهاب سنگ با زمین در پیدایش آن می‌تواند نقش داشته باشد.
وی با بیان اینکه طی وقوع سونامی، آب زیر دریاها و اقیانوس‌ها با لرزه‌های شدید مواجه خواهد شد و با هجوم به سمت سواحل، خطرات و خسارات بسیاری را ایجاد خواهد کرد، می‌افزاید: با وقوع این پدیده‌های طبیعی براثر زلزله، آتشفشان و دیگر موارد، امواج توده‌های عظیمی از آب را حمل می‌کنند، هنگامی که آن‌ها به خط ساحلی نزدیک می‌شوند، حجم سونامی ثابت می‌ماند، اما به دلیل کم عمق شدن آب، ارتفاع آن‌ها شروع به افزایش می‌کند.
عضو انجمن آموزش محیط‌زیست و توسعه پایدار ایران پیرامون اینکه حجم آبی که در پی وقوع سونامی دچار لرزه می‌شود بسیار مهم است، عنوان می‌کند: سواحل ایران به ویژه دریای عمان به دلیل اتصال با اقیانوس هند و برخورداری از حجم عظیم آب به عنوان خطرناک‌ترین منطقه در مواجه با وقوع پدیده سونامی شناخته شده است، بنابراین در کشور ما مناطق مکران، سواحل چابهار و جاسک در معرض خطر قرار دارد، یکی از بزرگ‌ترین سونامی‌ها در تاریخ در سال ۲۰۰۴ به وقوع پیوست که ناشی از زلزله‌ای در اقیانوس هند بود، به طوری که اندونزی و سایر کشورها در سواحل اقیانوس اطلس از این رویداد آسیب جدی دیدند و چند صد هزار نفر کشته داشت، بنابراین به دلیل امواج و حجم عظیم آب، این سونامی آسیب‌های قابل توجهی به سواحل جنوبی ایران به ویژه به ویژه چابهار و جاسک وارد کرد.
شریفی پیرامون اینکه آیا سواحل خلیج فارس با پدیده سونامی مواجه خواهد شد، تصریح می‌کند: وجود تنگه هرمز در خلیج فارس به عنوان یک مانع اصلی این پدیده را مهار می‌کند، چرا که با عمق ۷۰ تا ۸۰ متری آب‌ها در خلیج فارس، وقوع امواج با رویداد خطرناک مواجه نیست و ممکن است با نوسانات آبی طی تأثیرات موقت و شدت کم‌تر در استان‌های خوزستان و بوشهر روبه‌رو باشیم.
وی درباره ضرورت افزایش آگاهی و آمادگی در برابر سونامی در سواحل کشور ایران می‌گوید: پدیده سونامی در ایران همچون سایر رویدادهای طبیعی زلزله و سیلاب‌ها یک موضوع فراگیر نیست که در پیش و قبل از وقوع، اطلاع‌رسانی شود، لازم است با تمهیدات و بررسی گیرنده‌های حساس، اطلاعات کافی در اختیار ساکنان سواحل چابهار، مکران، جاسک در سیستان و بلوچستان قرار گیرد.
دکتری تخصصی جغرافیا عضو انجمن ایرانی ژئومورفولوژی کشور ادامه می‌دهد: برای نمونه در دو سال گذشته برای اطلاع‌رسانی و آگاهی بخشی ساکنان سواحل چابهار، مانور سونامی برگزار شد، بنابراین، با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران، افزایش آمادگی در برابر بلایای طبیعی از اهمیت بالایی برخوردار است و باید به صورت جدی مورد توجه قرار گیرد.
وی با بیان اینکه آیا تغییرات اقلیمی که این روزها گریبان جهان را گرفته است بر افزایش خطر وقوع پدیده سونامی تأثیرگذار است، خاطرنشان می‌کند: مطابق بررسی تغییرات اقلیم بر گرمایش جهانی کره زمین، میزان بارندگی‌ها، خشکسالی‌ها و سیلاب‌ها اثرگذار است، اما تاکنون از نظر علمی و پژوهشی اثبات نشده است که این تغییرات به طور مستقیم موجب وقوع سونامی می‌شود.
بر این اساس، سونامی از جمله حوادث نادر است، اما می‌تواند به شدت مرگبار باشد، به طوری که طی ۱۰۰ سال اخیر بیشترین آمار تلفات ناشی از وقوع سونامی مربوط به سونامی سال ۲۰۰۴ در اقیانوس هند بوده است، در این حادثه ۲۲۷ هزار نفر در ۱۴ کشور جان خود را از دست دادند که کشورهای اندونزی، سریلانکا، هند و تایلند بیشترین خسارت را دیدند، بنابراین مجمع عمومی سازمان ملل از تمام کشورها، نهادهای بین‌المللی و جوامع مدنی درخواست کرده است، در راستای آگاهی‌بخشی در مورد سونامی فعالیت کنند و راهکارهای مطلوب در کاهش وقوع این خطر را به اشتراک گذارند، زیرا جمعیتی که در مناطق ساحلی هستند، در معرض سیل، طوفان و سونامی قرار دارند و سرمایه‌گذاری در بخش زیرساخت‌های مقاوم، سیستم‌های هشدار و آموزش برای حفظ جان و دارایی‌های افراد حیاتی است.
