به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، وقوع سیل بر اثر حجم زیاد بارندگی شدید، افزایش سطح آب دریاها یا آب‌های جاری، رسیدن امواج اقیانوس به ساحل، شکستن سدها، شکستن دیوارهای ساحلی، شکسته شدن یخچال‌های طبیعی، ذوب زودهنگام برف و کاهش میزان قدرت جذب طبیعی خاک پدید می‌آید.
همان طور که می‌دانید با وقوع سیلاب‌ها سطح فوقانی خاک با برخورداری از پوشش مرغوب کشاورزی از بین می‌رود و اراضی کشاورزی و مراتع از نظر ظاهری فقیر می‌شود و طی سال‌های آینده با پوشش گیاهی اندک، تنوع زیستی و جانوری در زیستگاه‌های حیات‌وحش از لحاظ جمعیت و گوناگونی بسیار تحت‌تأثیر قرار می‌گیرد که ایران نیز جزو کشورهایی است که تحت تأثیر تغییر اقلیم قرار دارد، بروز سیل، خشکسالی، آتش‌سوزی در جنگل‌ها و مراتع همه به نوعی از جمله اثرات تغییر اقلیم است.
بررسی‌ها حاکی از این است که سیل‌های ناگهانی خطرناک‌ترین نوع سیل است، زیرا قدرت تخریب سیل را با سرعتی باورنکردنی ترکیب می‌کنند، سیل ناگهانی زمانی رخ می‌دهد که بارندگی شدید فراتر از قابلیت زمین برای جذب باران شود، همچنین سیلاب‌ها زمانی اتفاق می‌افتند که آب نهرها یا نهرهای خشک را پر می‌کند و باعث بالا آمدن سریع آب در مدت زمان کوتاهی می‌شود، از این‌رو سیلاب‌ها می‌تواند در عرض چند دقیقه پس از بارندگی ایجاد شود و زمان در دسترس برای هشدار و محافظت از مردم را محدود کند.
دانشمندان و پژوهشگران با ارزیابی داده‌های معتقدند، مناطق پرجمعیت در معرض خطر بالای سیل است، چراکه ساخت ساختمان‌ها، بزرگراه‌ها، جاده‌ها و پارکینگ‌ها با کاهش میزان جذب باران توسط زمین سبب افزایش رواناب می‌شود و این رواناب‌ها ظرفیت سیل ناگهانی را افزایش می‌دهد، به طوری که سیل مخرب ممکن است تنها با چند سانتی‌متر آب اتفاق بیفتد، یا ممکن است یک خانه را تا پشت بام غرق کند، سیل می‌تواند در عرض چند دقیقه یا در مدت طولانی رخ دهد و ممکن است روزها، هفته‌ها یا بیشتر طول بکشد، از این‌رو سیل‌ها شایع‌ترین و گسترده‌ترین سانحه طبیعی مربوط به آب و هوا است.
بر این اساس مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی در گزارشی در مورد سیلاب‌های اخیر عنوان کرده است که اگرچه ایران به دلیل ویژگی‌های جغرافیایی، اقلیمی و ریخت‌شناسی منابع آب و خاک در تاریخ طولانی خود به عنوان یک سرزمین نیمه خشک در بخش عمده‌ای از فلات ایران شناخته شده است، اما از سوی دیگر به علت تنوع سرزمینی و اقلیمی و نیز شرایط حاکم بر شیوه توسعه جاری و حاکم، در همین دوران همواره با بروز حوادث متعدد طبیعی و به ویژه طغیان و جریان نابهنگام آب‌های سطحی در بسیاری از مناطق کشور، صرف نظر از شرایط متنوع جغرافیایی خود در چالش بوده است که از مهم‌ترین دلایل آن‌ها افت شدید سطح ایستایی آب‌های زیرزمینی، فرونشست زمین، بروز پدیده فرو چاله‌ها، ناپایداری و فرسایش خاک و به ویژه گسیل ذرات ناپایدار خاک از مناطق مستعد فرسایش‌پذیری و همان طوفان‌های گرد و غباری است.
وقوع سیلاب‌های ناگهانی بر اثر تغییرات اقلیمی
داریوش گلعلیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران با بیان اینکه افزایش وقوع سیلاب‌ها ناشی از تغییرات اقلیم است، به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: یکی از پیامدهای اصلی تغییرات اقلیمی، دگرگونی در زمان، مکان و شدت بارش‌ها است، چراکه گاهی مواقع بارندگی‌های ناگهانی و نابه‌هنگام در مناطق کویری، فصل پاییز و تابستان سبب می‌شود که خطر وقوع سیلاب افزایش پیدا کند، از این‌رو شاهد هستیم که طی چند سال اخیر بعضی از استان‌ها درگیر سیل هستند.
وی می‌افزاید: بسیاری از کشورهای جهان برای مقابله با این پدیده، موضوع سازگاری کشور را در مقابله با پیامدهای تغییرات اقلیم مطابق برنامه‌ها و تمام فعالیت‌ها تدوین و تنظیم می‌کند، یعنی تاب‌آوری سرزمین را افزایش می‌دهد تا با خسارت‌های جبران‌ناپذیر کمتری مواجه شوند.
رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران می‌اگوید: برای نمونه وقتی در حوزه‌ای سیلاب رخ می‌دهد و خطر بالقوه وجود دارد، باید عملیات آبخیزداری، آبخوان‌داری و موانع سیلاب پیش‌بینی شود تا در صورت وقوع سیل، خسارت کمتری مردم، منازل مسکونی، فرسایش خاکی و زیرساخت‌های کشور را تهدید کند.
وی با بیان اینکه طی سال جاری براساس برنامه هفتم توسعه کشور در تبصره بند یک ماده ۲۲ الحاقی، موضوع تدوین برنامه مدیریت تغییرات اقلیمی با هدف تقویت سازگاری، کاهش آسیب‌پذیری، گسترش اقتصاد سبز و سند کم‌کربن که برگرفته از سیاست‌های بند هشت سیاست ابلاغ شده مقام معظم رهبری در حوزه محیط زیست سال ۱۳۹۴ است، تصریح می‌کند: این مباحث باید یکی از مهم‌ترین اقدامات و برنامه‌های اجرایی باشد تا با خسارت کمتری در حوزه محیط زیست مواجه شویم.
گلعلیزاده در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه تأمین زیرساخت‌های آبخیزداری در مقابله و سازگاری با وقوع سیلاب‌ها کشور چه تأثیراتی دارد؟ می‌گوید: اجرای این زیرساخت‌ها از وظایف اصلی وزارت جهاد کشاورزی و سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور است و باید برنامه‌های خود را با چنین رویدادهایی منطبق کنند، برای نمونه اکنون برای کاهش خسارت زیرساخت‌ها و تأمین بعضی خسران مردم از بابت سیلاب‌ها هزینه می‌کنیم، اما اگر اعتبارات در جهت مدیریت بحران بارش‌ها برنامه‌ریزی شود با آسیب‌های کمتری مواجه خواهیم شد.
وی پیرامون اینکه با وقوع سیلاب‌ها و تأثیر آن بر فرسایش خاکی، خاک مرغوب کشاورزی که منبع اصلی تولید غذا در دنیاست از بین می‌رود، اظهار می‌کند: حدود ۹۰ درصد از تولید غذا در جهان وابسته به خاک است، اما امروزه چنین خاک مرغوبی را به سهولت با فرسایش خاکی ناشی از سیلاب‌های هولناک از دست می‌دهیم.
رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران ادامه می‌دهد: وقوع این پدیده نه تنها حجم منابع ذخیره دریاچه‌های پشت سدها را کاهش می‌دهد، بلکه میزان قدرت تخریب سیلاب را به دلیل گل‌آلودگی بالاتر می‌برد، هرچند به صفر رساندن این آسیب‌ها در کشور امکان‌پذیر نیست، اما دستگاه‌های مرتبط با تدوین برنامه‌های لازم و منظم، می‌تواند خسارت ناشی از سیلاب‌ها را کاهش دهد.
لزوم شناسایی مناطق خطرپذیر و تاب‌آوری شهرها برای مقابله با سیل‌های ناگهانی
وی افزایش وقوع سیلاب‌ها را یکی از روش‌های بهره‌وری منابع آبی می‌داند و می‌افزاید: تدوین برنامه‌ها و اقدامات برای پیشگیری‌ها امری ضروری است، نباید با رخداد سیلاب بگوییم که غافلگیر شدیم، چرا که یکی از مهم‌ترین پیامدهای تغییرات اقلیمی تغییر در زمان، مکان و شدت بارش‌ها است.
گلعلیزاده پیرامون اینکه با پدیده تغییرات اقلیمی، مباحث شناسایی مناطق خطرپذیر و تاب‌آوری شهرها حائز اهمیت است، عنوان می‌کند: مطابق با این اطلاعات باید مطلع باشیم که در کدام نواحی اجرای عملیات نوین و سازگاری با تغییرات سبب کاهش خسارت می‌شود، بنابراین لازم است این برنامه‌ها به عنوان برنامه سند بالادستی برای کشور تعریف و تبیین شود، چرا که مهم‌ترین چالش در دنیای امروز، وقوع تغییرات اقلیم است.
وی سازگاری با تغییرات اقلیم را در دنیای امروز مهم می‌داند و تاکید می‌کند: موضوعات آلودگی هوا و سایر آلایندگی‌های زیست محیطی، یک مسئله است که ضمن برنامه‌ریزی‌های پنج ساله می‌توانیم معضلاتی به ویژه استانداردسازی سوخت خودروها، از رده خارج کردن خودروهای فرسوده و حمل و نقل عمومی در کلان‌شهرها را برطرف کنیم، زیرا منابع انتشار در دست انسان‌ها قرار دارد، اما چالش تغییرات اقلیم در دسترس نیست و امکان مقابله با وقوع آن غیرممکن است، بنابراین طی برنامه‌ها و اقدامات لازم باید سازگاری تغییر اقلیمی اجرایی شود.
رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط‌زیست ایران درباره تأثیرات عامل انسانی بر تشدید وقوع تغییرات اقلیم می‌افزاید: سوءمدیریت و نداشتن برنامه‌ریزی مناسب یکی از دلایل وقوع این پدیده است، چرا که وقتی برنامه سازگاری با تغییرات اقلیمی تضمین شود و بر اجرای آن نظارت وجود داشته باشد به طور طبیعی عامل انسانی دیگر تشدیدکننده آن نیست.
وی خاطرنشان می‌کند: امروزه عوامل انسانی منجر به تشدید چالش‌های تغییرات اقلیم در جهان شده است و نمی‌توانیم به طور طبیعی از کنار این موضوع به سهولت عبور کنیم، زیرا کامل آگاه هستیم که این خطر و چالش به طور جدی وجود دارد، اما می‌توانیم تاب‌آوری و سازگاری با چنین پدیده انسان‌سازی را افزایش دهیم، برای نمونه ژاپن به عنوان کشور زلزله‌خیز اکنون با مهندسی مناسب و تأمین زیرساخت‌های ضدزلزله در برابر زمین لرزه، مقاوم و سازگار شده است.
رخداد سیل بخشی از فرایند طبیعی، طبیعت است / تاثیر دخالت انسان در طبیعت بر وقوع سیل
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور با اشاره به اینکه سالانه در کشور مواردی از سیل گزارش و ثبت می‌شود، به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: براساس داده‌ها و ارزیابی‌ها گسترده‌ترین سیلاب را بیست‌وششم اسفند ۱۳۹۷ در گلستان و هفتم فروردین ۱۳۹۸ سیل لرستان و خرم‌آباد را شاهد بودیم، همچنین سیزدهم فروردین همان سال استان خوزستان و شرق کشور درگیر سیلاب‌های جبران‌ناپذیری شدند.
وی با بیان اینکه رخداد سیل بخشی از فرایند طبیعی، طبیعت است، اما در سال‌های اخیر با افزایش این پدیده در بسیاری از کشورهای دنیا مواجه هستیم، می‌افزاید: لازم است بدانیم گرمایش زمین یکی از علل وقوع سیل است، چرا که بر اثر گرم شدن اتمسفر، ظرفیت نگهداری رطوبت بالا می‌رود و محتوای آبی جو افزایش پیدا می‌کند.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور ادامه می‌دهد: در این وضعیت میزان آبی که در جو به صورت ظرفیت نهفته می‌تواند حفاظت شود، به دلیل دمای بالاتر افزایش پیدا خواهد کرد، از این‌رو اگر فرایند و فاکتورهایی که برای بارندگی لازم است ایجاد شود، یعنی از نظر دینامیکی و ترمودینامیکی شرایط برای بارندگی مهیا باشد، به سبب محتوای آبی بالاتر منجر به رگبار، رعدوبرق و سیلاب می‌شود، علل افزایش این سیلاب‌ها به ویژه در مناطق جنوب غرب آسیا همچون کشور هند، بنگلادش، پاکستان و جنوب شرق ایران ناشی از این موضوع است.
وظیفه اضافه می‌کند: برای نمونه وقوع سیلاب در بیست‌وهشتم فروردین سال جاری به دلیل آب‌های گرم اقیانوس و انتقال رطوبت فراوان از این منطقه به دلیل گرمای سطحی دریا بود، از این‌رو شاهد وقوع بارش‌های بسیار سنگین در امارات، عمان، جنوب و جنوب شرق ایران بودیم.
وی درباره وقوع سیلاب سال‌جاری در استان‌های خراسان رضوی و سیستان و بلوچستان می‌گوید: بارش‌های شهر مشهد در مقایسه با جنوب زاهدان در سطح سنگین نبود، چرا که در جنوب سیستان و بلوچستان طی ۲۴ ساعت در بعضی از مناطق نزدیک به ۲۰۰ میلی‌متر بارندگی ثبت شد، اما بارندگی‌های مشهد در همان زمان حدود ۳۸ میلی‌متر بود، البته بخش عمده سیلاب‌های خراسان رضوی به دلیل دخالت‌های انسان‌ساز در طبیعت آن مناطق بوده است.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور اظهار می‌کند: با بارندگی در یک منطقه به مرور زمان سیلاب‌هایی که شکل می‌گیرد، دره و کانال‌های آب را ترسیم می‌کند و به صورت طبیعی یک خروجی از آن حوزه دارد و در دشت یا دریاچه‌ای جاگیر می‌شود و به آب‌های زیرزمینی می‌پیوندد، اما اگر در همان خروجی آب‌های بارانی تأسیسات، ابنیه، خیابان یا اتوبانی احداث شود، روند خروج آب‌ها مختل خواهد شد و هنگامی که طبیعت در مقابل این عوامل انسان‌ساز واکنش نشان می‌دهد، این‌گونه خشن به نظر می‌رسد و منجر به سیلاب و تخریب می‌شود، به عنوان نمونه طی سال جاری سیلاب خراسان رضوی را شاهد بودیم و نیز دو سال گذشته در امام‌زاده تهران با وقوع سیل تعداد پنج تا شش نفر فوت شدند، این موضوع را قبول داریم که عامل اصلی سیل بارندگی است، اما پس از بارش آن موانع طبیعی که در مسیر رودخانه به دلیل ایجاد کانال نامناسب کم عرض و باریک که برای این بارندگی تعبیه نشده بود، با وقوع سیلاب گسترده به منازل مسکونی و امام‌زاده آسیب‌های بسیاری وارد کرد.
وظیفه تصریح می‌کند: در استان تهران و بسیاری از مناطق کشور چنین رفتارهایی را در سطح بالا با طبیعت داریم، بنابراین اگر اکنون شاهد سیلاب‌های گسترده دیگری در نواحی مختلف کشور نیستیم، به دلیل نبود بارش‌ها است.
راهکارهای بهره‌وری از سیلاب‌ها و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها
وی درباره راهکارهای بهره‌وری از سیلاب‌ها و تبدیل تهدیدها به فرصت‌ها می‌گوید: در پایتخت بسیاری از سیلاب‌ها در سدها ذخیره می‌شود، برای نمونه اکنون ذخایر سد امیرکبیر یک سوم حجم دارد و دو سوم آن خالی است یا سدهای لتیان، طالقان و لار که سیلاب‌های بالادست در آن ذخیره خواهد شد، بنابراین باید با برنامه‌ریزی و اقدامات لازم، تخریب این پدیده را کاهش دهیم.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور ادامه می‌دهد: در راستای مقابله با سیلاب، مهم‌ترین اصل حفظ حد و حدود رودخانه‌ها است، یعنی بستر رودخانه محل ساخت‌وساز، دیوار باغچه و باغ نیست، رودخانه‌ها نباید به کانال تبدیل شود، بلکه باید محیط و مسیری طبیعی خود را داشته باشد، چرا که وقتی آب رود از بالای کوه به پایین سرازیر می‌شود، به طور معمول با پیچ و تاب حرکت می‌کند و با شتاب راه مستقیم را سپری نمی‌کند.
وی می‌افزاید: مسیر بستر طبیعی رودخانه به دلیل نیروی جاذبه و چرخش زمین به صورت مارپیچی است، اما به دلیل ویلاسازی‌ها، گسترش باغ‌ها در مناطق خوش‌نشین و کوهستانی دست‌درازی بر پهنه رودها افزایش یافته است و حاشیه رودخانه تبدیل به دیوارهای بتنی و سنگی شده است و با تغییر مسیر طبیعی رود با عوامل انسان‌ساز، بارندگی‌های بیش از حد نرمال با روان‌آب‌های شدید و گل‌ولای، خسارت جبران‌ناپذیری را با ایجاد فرسایش خاکی ایجاد می‌کند.
وظیفه خاطرنشان می‌کند: وقوع سیلاب‌ها در کوهستان‌ها به دلیل چرای بیش از حد دام، سفتی خاک، کاهش رویش گیاهان، جاده‌سازی و کانال‌سازی مصنوعی انسان‌ساز در شیب کوهستان مزید بر علت است، چرا که با کاهش درختان در کوهستان‌ها طی خشکسالی‌ها و رفتار غیرمنطقی با ذات زمین این مناطق مستعد خیزش گسترده سیلاب است، بنابراین احترام به طبیعت، حفاظت از حریم رودخانه‌ها و نبود دخالت‌های غیراصولی و بی‌رویه در سرشت حیات از راهکاری اساسی است، چرا که به هر عللی با دست‌درازی به طبیعت اگر شرایط ذاتی زمین مختل شود، عوامل طبیعی خسارت‌های خود را به صورت بارندگی‌های شدید و زلزله وارد می‌کند، بنابراین بیشتر رخدادهای آسیب‌پذیر، انسان ساخت است و توسط افرادی ایجاد شده که به حقوق طبیعی مردم و طبیعت احترام نمی‌گذارند و تنها به منافع خود فکر می‌کنند.
در نهایت، اثرات تغییر اقلیم بر محیط و جامعه پیچیده و فراگیر است و اصلی‌ترین و بارزترین پیامد آن در سراسر جهان افزایش درجه حرارت و تغییر الگوهای بارش است که باعث گسترش بیابان‌زایی و خشکسالی‌های پی در پی شده است، از این‌رو می‌توانیم به منظور کاهش اثرات تغییرات اقلیم بر جنگل‌ها، مراتع و محیط‌زیست، بهره‌وری را در پهنه وسیعی گسترده کنیم.
بارش باران در زمان خشکسالی نعمت است که باید با اقدامات لازم، سیلاب‌ها را در مسیرها پخش کنیم تا علاوه‌بر جلوگیری از بروز خسارت بتوانیم از این حجم آب بهترین استفاده را داشته باشیم؛ با این کار می‌توانیم اراضی کشاورزی را از آب کافی سیراب کنیم، اما این فرصت‌ها به علت بی‌برنامگی به تهدید تبدیل می‌شود، با توجه به اهمیت موضوع باید سند بالادستی داشته باشیم؛ این مسئله باید در بخش‌های مختلف از جمله قانون‌گذاری، سیاست‌گذاری، طراحی شهری و انتخاب پروژه‌ها به گونه‌ای باشد که تأثیرات تغییر اقلیم دیده شود تا در زمان وقوع سیل آسیب به حداقل برسد.
