یک جامعه‌شناس به این پرسش که «آیا آیین نوروزی توانسته است در بهبود مواجهه با آسیب‌های کرونایی گامی در جهت تسهیل مصائب و مشکلات بردارد؟» پاسخ داد و گفت: اگرچه کرونا در دو سال اخیر بسیاری از ارتباطات فیزیکی را دچار مشکل و محدودیت کرده است، اما نوروز اصلی‌ترین کارکرد خود که تثبیت و گسترش پیوندهای اجتماعی بود را در بسترهایی متفاوت از آنچه در گذشته وجود داشت، پی گرفته است.
حمیدرضا بیژنی در گفت‌وگو با آرونو ، در این‌باره اظهار کرد: آیین‌های هر فرهنگ و ملتی اتمسفری هستند که انسان‌ها از بدو تولد در آن تنفس می‌کنند. آنها مفاهیم و ارزش‌هایی هستند که با گام نهادن در این دنیا به استقبال ما می‌آیند، ما را به آغوش می‌کشند و امر هدایت و تربیت ما را بر عهده می‌گیرند.
وی افزود: آیین‌ها خود را به وسیله خانواده‌ها، نهادهای آموزشی و رسانه‌های جمعی در وجود ما نهادینه می‌کنند و از این طریق رشته‌ای پیونددهنده میان فرد به فرد انسان‌های یک مرزوبوم پدید می‌آورند و آنها را تبدیل به یک ملت می‌کنند؛ ملتی که به واسطه درونی شدن ارزش‌ها و هنجارها اشتراکات عمیقی را در مواجهات گوناگون‌شان در زندگی روزمره در کنار یکدیگر احساس می‌کنند.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه این آیین‌ها همواره خود را در کالبدهای «دیگری» (همچون خانواده‌ها، نهادهای آموزشی و …) پنهان نمی‌کنند و گاه‌وبی‌گاه به مناسبت‌های مختلف در زندگی روزمره متجلی می‌شوند و تجلی آنها نیز به فراخور مناسبت و کارکردشان متفاوت است گفت: آیین‌ها گاه خود را در قالب جشن‌های تولد یا مراسم عروسی و عزا در یک بستر خرد خانوادگی و شبکه‌های روابط اجتماعی دوستان متجلی می‌کنند و ارزش‌هایی همچون حیات و زندگی، مرگ و جدایی و پیوندهای عمیق زندگی‌بخش را یادآوری می‌کنند و گاه نیز به مثابه یک عید دینی و مذهبی، چارچوب‌ها و ارزش‌های اخلاقی، اعتقادی و دینی را برای جامعه یادآور می‌شوند.
بیژنی افزود: همچنین آیین‌هایی وجود دارند که ریشه در سنت‌های تاریخی و ملی دارند و حضور آنها یادآور تاریخ پر فراز و نشیب یک ملت است؛ تاریخی که شاهدی بر سختی‌ها و ناکامی‌ها، پیروزی‌ها و حماسه‌سازی‌های یک ملت است اما در میان تمامی اینها، گاه در برخی ملت‌ها و فرهنگ‌ها تجلیاتی از این آیین‌ها پدید می‌آید که در گذر زمان ماهیت‌شان از وضعیتی تک ساحتی خارج و ارزش و اعتبارشان به واسطه در هم تنیدگی مولفه‌های متنوع زندگی بشری، چند ساحتی می‌شود؛ به نحوی که تکرار آنها به مثابه یادآوری حیاتی نو و تولدی دوباره است و مهمترین تجلی چنین آیینی در فرهنگ ایران زمین، «عید نوروز» است.
وی با اشاره به اینکه با نگاهی دقیق‌تر به آیین‌های پیشانوروزی، این نگاره در ذهن پرورش می‌یابد که شاید از همین رو است که ما در برخی آیین‌های پیشانوروزی که غالباً در گذشته رواج داشت شاهد مراسمی هستیم که اشاراتی به در هم ریختگی نظم و بی‌نظمی دارند گفت: مردمانی که با صورتک‌های سیاه خود در کوچه‌ها حرکت می‌کردند و یادآور مردگانی هستند که بازگشته‌اند، از اعتقادی کهن سخن می‌گفتند: “اعتقادی بیانگر این حقیقت که گیتی سراسر آشفتگی بود و خداوند هستی و نظم را از دل این آشفتگی پدید آورده است”.
این جامعه‌شناس ادامه داد: بدین‌وسیله آیین‌های پیشانوروزی با تمثیل‌هایی نمایشی سعی می‌کردند تا بار دیگر با در هم‌ریختگی مرزهای هستی‌ونیستی و گسستن مرزهای مرگ و زندگی از نوروز به عنوان بازگشت مجدد به نظم و آغاز حیاتی نو پرده بردارند. مفهومی که در سبک زندگی این روزهای ما مردم توسط انواع کنش‌های معطوف به ایام پایانی سال همچون نظافت منزل و بازگرداندن تمیزی و پاکی به خانه‌ها، تعویض لباس‌های کهنه با لباس‌هایی نو و دید و بازدیدهایی که همچون میثاقی مجدد با شبکه‌های روابط خانوادگی و دوستان است، تجلی می‌یابد.
بیژنی با طرح این پرسش که «اما آیا حیات و زنده بودن یک فرهنگ که در آیین‌های آن متجلی می‌شود، تنها در برپا داشتن جشن و سرور خلاصه می‌شود؟» گفت: آیین‌ها سرمایه‌هایی هستند که از گذر سال‌ها زندگی و تجربیات تلخ و شیرین برای یک ملت قدرت و غنا به ارمغان آورده‌اند. قدرت و غنایی که اگرچه به فرهنگ ملت‌ها نسبت داده می‌شود، اما اثرگذاری و حیات‌بخشی آن باید در زندگی امروز مردم ملموس باشد، به نحوی که در مواجهه با مخاطرات و آسیب‌هایی که در کوران زندگی مردم با آن مواجه می‌شوند یاری‌دهنده و کمک‌رسان آنها باشد. چرا که همواره حیات یک آیین به کارکردی وابسته است که می‌تواند برای حفظ بقای یک ملت داشته باشد و آیا نوروز را می‌توان در چنین آزمونی سربلند دانست؟.
وی ادامه داد: یکی از جدیدترین و شاید مهمترین محک‌هایی که عید نوروز در تاریخ پیدایش و حیاتش در ایران با آن روبه‌رو شده است مواجهه با ویروس کرونا است. کرونا به عنوان یک پدیده اجتماعی که منشائی زیستی دارد، با تغییرات عدیده‌ای که در نظم زندگی روزمره انسان‌ها پدید آورد همچون یک زلزله، فرصتی را به دست داد تا هر آنچه سست و متزلزل بود، فرو بریزد.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه کرونا به طور دقیق پیوندهای اجتماعی را مورد هدف قرار داد و جریمه عدم رعایت آن را برابر با مرگ و نابودی معنا کرد گفت: نکته‌ای به فراخور مهم‌تر آنکه این مرگ را تنها برای ما منحصر نکرد و آن را به سایر اعضای خانواده و عزیزترین افرادمان نیز تسری بخشید. کرونا توانست در این مسیر نظم‌هایی بسیار کهن و به ظاهر استوار را در هم بشکند. برای نمونه نظم آموزشی کلاسیک یکی از این مواردی است که علی‌رغم تلاش‌ها و شعارهای گسترده پیرامون لزوم تحصیل و آموزش فیزیکی در دو سال اخیر شاهدیم که همواره سیستم‌های آموزشی مجازی به واسطه توسعه کارکردهای آموزشی خود و انطباق یافتن با زندگی روزمره توانستند اصلی‌ترین وظیفه آموزشی یک ملت را به دوش بکشند و علی‌رغم آسیب‌ها و کاستی‌های بسیار که در هر پدیده نو و جدیدی قابل مشاهده است، مسیر خودرا پیدا کنند.
بیژنی ادامه داد: اما این ویروس همه‌گیر چه تاثیری بر آیین کهن سرزمین مان نهاد و نوروز چگونه توانست در مواجهه با این ویروس خود را مدیریت کند؟ و آیا توانست؟ جهت بررسی وضعیت عید نوروز در این مواجهه شاید بهترین راهکار، ارزیابی کارکردهای عملیاتی این آیین است.
وی با بیان اینکه فی‌الواقع مهمترین کارکردی را که برای عید نوروز می‌توان به عنوان یک کلیت پذیرفت برقراری نظم و به‌سامان کردن زندگی است عنوان کرد: عید نوروز از منظر جبری و تاریخی آغاز یک سال جدید است؛ از همین روی است که چه در بعد کلان و کشوری که بودجه‌ها و برنامه‌ریزی‌های دولتی مبتنی بر این نظم برنامه‌ریزی می‌شوند و چه در بعد خرد، نوروز نقطه آغازی است برای شروع کردن زندگی و از همین روی است که این آغاز همواره همراه می‌شود با تازه کردن و نو کردن هر آنچه که در این مسیر قرار دارد.
این جامعه‌شناس افزود: ساده‌ترین حالت تعین‌یافتگی چنین نو شدنی را در خریدهایی که معمولا در این برهه از سال روال است می‌توان دید و ساحتی کمی عمیق‌تر را در دیدوبازدیدهایی می‌توان مشاهده کرد که در حقیقت تلاشی است برای استمرار پیوندهای خانوادگی و دوستانه‌ای که بنا بر ماهیت اجتماعی بودن زندگی انسان‌ها امری ضروری به شمار می‌رود.
بیژنی با اشاره به اینکه حال با این نگاه به نوروز است که ما می‌توانیم کرونا را یک بار از منظر میزان آسیب رساندن به کارکرد این آیین مورد بررسی قرار دهیم و بار دیگر عید نوروز را به مثابه ابزار و سرمایه‌ای که عبور از آسیب‌های کرونا را برای ما سهل‌تر می‌کند مورد قضاوت قرار دهیم اظهار کرد: بررسی‌های صورت گرفته در این زمینه نشان می‌دهد که اگرچه کرونا در دو سال اخیر بسیاری از ارتباطات فیزیکی را دچار مشکل و محدودیت کرده است، اما نوروز اصلی‌ترین کارکرد خود که تثبیت و گسترش پیوندهای اجتماعی بود را در بسترهایی متفاوت از آنچه در گذشته وجود داشت پی گرفته است.
وی اضافه کرد: توسعه پلتفرم‌های شبکه‌های اجتماعی به مثابه فضایی که سال‌هاست عرصه‌های عمومی و خصوصی زندگی ما انسان‌ها را تحت تاثیر قرار داده است، در دوره پیدایش کرونا توانست تا سطح بسیاری زیادی خلأهای موجود در روابط میان انسان‌ها را پر کند. البته که این موضوع به شیوه‌ای عادلانه در میان همه اقشار جامعه مورد استفاده قرار نمی‌گیرد و عموما سالمندان و اقشار مسن به واسطه عدم توانایی‌شان کاربری و بهره‌مندی کمتری از این فرصت خواهند داشت و بالطبع انزوای بیشتری را تجربه خواهند کرد.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه نکته قابل توجه در این میان، حفظ ماهیت یک ارزش است و نه فعلیت دقیق آن به شیوه‌ای که در گذشته رواج داشته است گفت: کمااینکه در سده‌های پیشین سبک‌هایی از پاسداشت نوروز و روابط اجتماعی وجود داشت و امروز آنچنان از آن روزگار دور شده‌ایم که بسیاری از ما شناخت و اطلاعی از آنها نداریم. بنابراین آنچه قابل توجه است زنده بودن و پویایی اصل تحرک در روابط اجتماعی و تثبیت و تمدید نوشدگی مولفه‌های حیات اجتماعی است.
بیژنی درباره اینکه «آیا آیین نوروزی توانسته است در بهبود مواجهه با آسیب‌های کرونایی گامی در جهت تسهیل مصائب و مشکلات بردارد؟» اظهار کرد: در این زمینه نیز می‌توان به گواه یک مثال، مسئله را ارزیابی کرد. از قابل‌توجه‌ترین آسیب‌های کرونا، ایجاد محدودیت‌هایی است که در حوزه فضای کسب و کار پدید آورده است. بدیهی است که مهمترین و اصلی‌ترین گروهی که از این مجرا مورد آسیب قرار می‌گیرند، قشر محرومی هستند که به صورت روزمزد کار می‌کنند و از درآمد و پس‌انداز ثابتی برخوردار نیستند.
وی ادامه داد: در همین زمینه نیز توسعه شبکه‌های اجتماعی و روابط اجتماعی فراتر از محدودیت‌های جغرافیایی زمینه‌ای را پدید آورده است تا افراد کم بضاعت متناسب با شرایط و وضعیت خود بتوانند از کمک‌های مالی و حمایت‌های مردمی و نهادی بهره‌مند شوند و این عرصه‌ای است که در مناسبت‌های آیینی همچون نوروز تجلی بیشتر و بهتری پیدا خواهد کرد. بدیهی است که صرف وجود شبکه‌های اجتماعی عامل محرک و تعیین کننده نیست و نخواهد بود که این صرفا ابزاری جهت به فعلیت پیوستن اراده به پیوستگی میان اقشار مختلف جامعه است.
این جامعه‌شناس با بیان اینکه قطعا مطرح کردن چنین مثال‌هایی به این معنا نیست که این قبیل عملکردها می‌توانند مشکلات عدیده‌ای را که مردم با آنها دست‌وپنجه نرم می‌کنند را بر طرف کند یا دغدغه‌های مردم را از میان بردارد عنوان کرد: باید یادآور شویم که مسئله اصلی مورد بررسی این است که آیا عید نوروز به عنوان یک آیین که کارکردها و اهداف اجتماعی و فرهنگی خاصی را بر عهده دارد، مبتنی بر شرایط کرونایی توانسته است به مسیر خود ادامه دهد و آیا توانسته است در یک مواجهه نوین و مدرن خود را با شرایط تطبیق دهد و پویایی‌اش را به نمایش بگذارد؟ باید گفت که به نظر می‌رسد آنچه ما شاهد هستیم یک شیوه نوین از پویایی است که این آیین به فراخور زمان توانسته است از خود نشان دهد و چه بسا با تداوم این شرایط تغییراتی بنیادین‌تری را در تجلی این آیین در سال‌های آینده شاهد باشیم.
بیژنی تاکید کرد که البته بیان چنین مثال‌هایی به هیچ وجه به معنی بر طرف شدن دغدغه‌هایی که حاصل چالش‌های عدیده‌ای که از منظر اقتصادی در کشور وجود دارد نیست، زیرا کرونا تنها یکی از معضلاتی است که این روزها عید نوروز با آن مواجه است و مشکلاتی همچون گسترش فرهنگ فردگرایی، گسست‌های نسلی و انفکاک‌های متعدد میان گروه‌های اجتماعی، مشکلات ریشه‌ای و گسترده اقتصادی و … از دیگر چالش‌هایی‌اند که آیین‌های نوروزی در مواجهه با آنها باید واکنش‌های مناسب و درخوری را به نمایش بگذارد تا بتواند بار دیگر پویایی و حیات و کارکرد خود را برای بهبود زندگی مردم به اثبات برساند.
انتهای پیام
