به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، در سه سال گذشته شرایط لانینا حاکم و سطح آب تا عمق ۲۰۰ متری سردتر از حد نرمال بود، اما طی تابستان سال گذشته دمای سطح آب اقیانوس تغییر کرد و گرم‌تر از دمای نرمال شد، از این‌رو تغییر دمای آب اقیانوس در چنین پهنه وسیعی بر الگوهای جوی و گردش جریان هوا از سطح زمین تا لایه‌های فوقانی جو تأثیرگذار است، به طوری که با وقوع ال‌نینو جریان‌های شرقی سطوح زیرین جو که به آنها «بادهای تجارتی» گفته می‌شود ضعیف‌تر از حالت نرمال می‌شود و سرعت باد در سطح اقیانوس کاهش پیدا می‌کند و به عبارتی جریان هوا و جریان آب در سطح و عمق اقیانوس دچار تغییرات می‌شود.
طبق تحقیقات انجام گرفته با رخداد ال‌نینو یا لانینا الگوهای جوی منطقه اقیانوس آرام و مناطق حاشیه آن مانند جنوب‌شرق آسیا یا قاره‌های آمریکای شمالی و جنوبی متناسب با آن تغییر می‌کند، چراکه هوا یک سیال به هم پیوسته است، این تغییرات در مناطق دورتر اتمسفر زمین هم احساس می‌شود، به همین سبب از آن به نام دورپیوند انسو یاد می‌شود، به گفته محققان کشور ایران با محل وقوع ال‌نینو فاصله زیادی دارد، ایران در عرض‌های جنب حاره تا میانی زمین و در طول جغرافیایی دور از محل وقوع ال‌نینو قرار دارد؛ بنابراین فاز گرم و سرد انسو تنها فاکتور مؤثر و تعیین‌کننده مقدار بارش فصلی محسوب نمی‌شود و عوامل تعیین‌کننده دیگری نیز وجود دارند که مانند ال‌نینو از چند ماه قبل قابل پیش‌بینی نیستند.
پژوهشگران و کارشناسان اذعان دارند؛ اثر فازهای انسو در ایران مانند شمال استرالیا یا جنوب‌شرق آسیا نیست که در فاصله بسیار نزدیک محل وقوع این پدیده است؛ به‌طور مثال هنگامی که لانینا رخ می‌دهد، با احتمال ۹۰ درصد و بیشتر بارش‌های فیلیپین، اندونزی و شمال استرالیا بیش از حد نرمال و این منطقه وارد دوره ترسالی می‌شود، اما این تأثیرات در ایران با این قطعیت قابل پیش‌بینی نیست.
قابل توجه است که بارندگی در کشور ایران مانند کشورهای اروپایی همبستگی خیلی زیادی با دورپیوند ال‌نینو و لانینا ندارد و نمی‌توان تنها با لحاظ آن نظر قطعی درباره میزان بارش‌های پاییزی و زمستانی ارائه کرد، ال‌نینو بر میزان بارندگی‌های تمام نقاط کشور تأثیر یکسان ندارد و بیشتر بر بارش بخش‌های جنوبی کشور مؤثر است و افزون بر آن چندین عامل دیگر به جز ال‌نینو و لانینا بر شرایط اقلیمی و بارندگی‌های ایران تأثیرگذار است، بنابراین برای پیش‌بینی وضعیت بارش فصلی تمام این عوامل را باید لحاظ کرد که بسیاری از آنها برای بیش از یک ماه قابل پیش‌بینی نیستند.
مجموع داده‌های وزارت نیرو و هواشناسی نشان می‌دهد که روند بارش‌ها طی ۵۰ سال اخیر در کشور نزولی بوده است، البته این موضوع به غیر از بارندگی‌های سینوسی بوده که یک سال بارندگی مطلوب و سالی دیگر نامناسب بوده، زیرا مبنای آنها بدون ثبات با نوساناتی مواجه است، اما روند کلی این بارش‌ها به صورت کاهشی بوده و به صورت تقریبی این بارندگی‌ها بین ۰.۸ تا ۰.۹ میلی‌متر در سال کم شده است.
نتایج تحقیقات نشان داده است که اگر به پنج دهه گذشته بازگردیم، بارندگی متوسط در کشور حدود ۲۵۰ تا ۲۶۰ میلی‌متر بوده است، اما در دهه اخیر نزدیک به ۲۰۰ تا ۲۱۰ میلی‌متر می‌رسد و بیانگر این است که ۴۰ تا ۵۰ میلی‌متر طی ۵۰ سال از کاهش متوسط بارندگی‌های کشور کاسته شده است که از شرایط ناخوشایند محسوب می‌شود، زیرا میزان بارندگی متوسط در ایران حدود یک سوم تا یک چهارم دنیا است و از سوی دیگر شدت تبخیر و تعرق در ایران نسبت به متوسط جهانی بالاتر است.
براساس داده‌های وزارت نیرو و هواشناسی؛ کشور از ابتدای بهار تا دوم اردیبهشت به‌طور متوسط ۴۳ میلی‌متر بارش دریافت کرد و با توجه به اینکه میانگین بلندمدت بارش طی این بازه زمانی ۳۷ میلی‌متر است، بارندگی در سال جاری نسبت به وضعیت نرمال بیشتر بوده و ۱۶ درصد فراتر از میانگین بلندمدت ثبت شده است. از ابتدای سال آبی (ابتدای مهر ۱۴۰۱) تا دوم اردیبهشت به‌طور متوسط ۱۶۷ میلی‌متر بارندگی در کشور ثبت شده که مقدار نرمال به طور میانگین ۱۹۸ میلی‌متر است، بنابراین حدود ۱۶ درصد بارندگی کشور نسبت به میانگین بلند مدت کاهش یافته است.
ال‌نینو می‌تواند منجر به افزایش بارندگی‌ها در فصل بهار شود
در چنین شرایطی سوال این است که چرا بهار سال جاری پربارش شد؟ آن‌گونه که عبدالمجید نادری‌بنی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی می‌گوید: در جنوب غربی آسیا، ال نینو می‌تواند منجر به افزایش بارندگی در طول ماه‌های بهار شود، البته این مسئله تنها به پدیده ال‌نینو محدود نیست، بلکه عامل مهم دیگر تغییر اقلیم ناشی از افزایش گازهای گلخانه‌ای است که موجب شده است تا دمای سطح کره زمین نسبت به متوسط بلندمدت افزایش یابد.
وی با بیان اینکه در سال جاری منطقه جنوب غرب آسیا، از جمله ایران، بهار مرطوب‌تری را تجربه کرده‌اند، بسیاری از محققان این شرایط را به طور عمده به رویداد «ال نینو» نسبت می‌دهند، اظهار می‌کند: «ال نینو» را شرایطی دانست که دمای سطحی آب اقیانوس در مرکز و شرق اقیانوس آرام به طور متوسط بالاتر از میانگین است و بروز این پدیده می‌تواند به طور قابل توجهی بر الگوهای آب و هوای جهانی تأثیر بگذارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی و علوم جوی تاکید می‌کند: در طی سال ۲۰۲۳ دمای متوسط کره زمین نسبت به میانگین بلند مدت در حدود یک و نیم درجه افزایش را تجربه کرد و در بسیاری از مناطق جهان رکوردهای جدیدی از گرمای هوا شکسته شد.
وی با بیان اینکه بارش در ایران به طور عمده ناشی از سامانه‌هایی است که از اقیانوس اطلس شمالی منشأ می‌گیرد و بیشتر طی فصل زمستان و بهار موجب بارش در کشور می‌شود، یادآور می‌شود: با گرم شدن زمین و به ویژه افزایش تبخیر از سطح اقیانوس‌ها، مقادیر بخار موجود در جو افزایش می‌یابد.
نادری‌بنی پیرامون اینکه طی سال ۲۰۲۳ دمای سطح آب در اقیانوس اطلس شمالی به طور متوسط بیش از یک درجه سانتی‌گراد نسبت به متوسط بلندمدت افزایش داشته است و این روند افزایشی همچنان ادامه دارد، معتقد است: همین امر موجب شده است تا مقادیر بیشتری از بخار آب به سمت شرق، از جمله منطقه غرب آسیا روانه شود، مسئولیت انتقال این بخارات بر عهده سامانه‌ای است که ما آن را سامانه «عرض‌های میانی» می‌دانیم و سامانه مدیترانه‌ای بخشی از آن است.
این محقق پژوهشگاه ملی اقیانوس‌شناسی خاطرنشان می‌کند: شرایطی که امروزه در اثر تغییرات اقلیمی بر زمین حاکم شده است، کار پیش‌بینی بلندمدت اقلیمی را مشکل می‌کند، آنچه در آن شکی نیست، این است که باید خودمان را برای شرایط اقلیمی جدیدی آماده کنیم، این شرایط جدید با تغییر رژیم بارش، سیل، خشکسالی، بارندگی‌های تابستانی و به طور کلی شرایط حدی همراه خواهد بود و تغییرات اقلیمی بر الگوهای آب و هوایی تأثیر می‌گذارد و بعضی از مناطق را مرطوب‌تر و بعضی دیگر را خشک‌تر می‌کند.
بارش‌های بهاری کشور ۱۵۰ درصد بالاتر از حد نرمال
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران در گفت‌وگو با خبرنگار مجله آرونو با بیان اینکه تا صبح بیست‌وسوم اردیبهشت سال جاری، میانگین ۴۱ میلی‌متر بارندگی در کشور ثبت شده است، می‌گوید: مطابق آمارها میزان بارش‌های نرمال در این فصل ۱۶.۵ میلی‌تر است، بنابراین نزدیک به ۱۵۰ درصد نسبت به نرمال بالاتر بوده است.
وی پیرامون اینکه به‌طور میانگین از ابتدای فروردین تاکنون بیش از ۸۳ میلی‌متر بارش در کشور ثبت شده است، اظهار می‌کند: اگر این دو آمار را باهم مقایسه کنیم نزدیک به ۴۲ میلی‌متر در فصل فروردین و حدود ۴۱ میلی‌متر مرتبط به از ابتدای اردیبهشت تاکنون است، لذا در مجموع نسبت به بلندمدت از ابتدای فصل سال جاری ۸۳ میلی‌متر در مقایسه با ۵۳ میلی‌متر بارندگی‌های نرمال، یعنی حدود ۵۸ درصد بیش از نرمال بارش داشتیم.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران با اشاره به اینکه از ابتدای سال آبی تاکنون ۲۰۷ میلی‌متر بارندگی در کشور ثبت شده که براساس بارش‌های نرمال ۲۱۵ میلی‌متر نزدیک به ۳.۵ درصد از حدنرمال عقب‌تر هستیم، می‌افزاید: در حال حاضر در شرایط نرمال قرار داریم و این میزان ۳.۵ درصد عدد بسیار درشتی نیست، لذا از نظر بارندگی به طور کلی از ابتدای سال آبی تاکنون سال نرمالی را سپری می‌کنیم، اگر چه تا قبل از اسفند به ویژه در اواخر بهمن سال گذشته، عدد کم بارشی‌ها بسیار قابل توجه بود و فصل پاییز و زمستان شرایط کم‌بارشی و خشکی را تجربه کردیم.
وی در پاسخ به اینکه چرا بهار سال جاری پربارش شد؟ می‌گوید: هر سال مانند سال گذشته نیست، چرا که یکی از ویژگی‌های اقلیم سرزمین ایران، نوسانات و تغییرات شدید بارشی است، به طوری که میزان بارندگی آن یک چهارم متوسط جهان است و سوی دیگر همین میزان بارش با تغییرات بسیار بالایی مواجه می‌شود.
وظیفه با اشاره به اینکه وضعیت بارندگی در استان‌های تهران، قزوین، البرز، سمنان و خراسان رضوی را در شرایط کلی کمتر از حد نرمال می‌داند و تصریح می‌کند: وضعیت بارش‌ها در تهران نسبت به نرمال ۴۰ درصد منفی است، از این رو در پایتخت به طور تقریبی نیمه اول خرداد به بعد بارش قابل توجهی نداریم و اگر هم باشد به صورت رگباری خواهد بود.
وی با اشاره به بارندگی‌های مناسب در بعضی مناطق کم بارش کشور می‌افزاید: در استان‌های هرمزگان، بوشهر، کرمان، خراسان جنوبی، شرق فارس، جنوب اصفهان و جنوب چهارمحال و بختیاری به نسبت وضعیت بارندگی نرمال، بارندگی شدیدی داشت و در استان سیستان و بلوچستان نیز عمدتاً بارندگی‌ها فراتر از حد نرمال بود.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران پیرامون اینکه آیا پدیده ال‌نینو در بارش‌های ایران تأثیرگذار است، اظهار می‌کند: هم اکنون پدیده ال‌نینو در حال فرونشینی و تغییرات است، به نظر می‌رسد سال جاری با شرایط لانینو روبه‌رو شویم، البته این اظهارات قطعی نیست، چرا که در کشور با وضعیت ال‌نینو، لانینو یا خنثی مواجه هستیم که به صورت نوسانات سه تا هفت سال محاسبه می‌شود، یعنی ممکن است هر یک سال، دو سال یا سه سال یکی از پدیده‌ها در سرزمین ما اتفاق بیفتد، بنابراین در چنین رویدادی ارتعاشات منظم و پیوسته‌ای وجود ندارد، به طوری که امکان دارد این افت‌وخیز سه تا هفت سال تداوم داشته باشد.
وی ادامه می‌دهد: پدیده‌های ال‌نینو و لانینا بیشتر در فصل‌های پاییز و زمستان پدید می‌آیند و به تدریج در فصل بهار اثرات آنها کم یا خنثی می‌شود، اکنون این پدیده‌ها شرایط مهمی برای اقلیم زمین، اما در نیمه دوم سال‌ها به ویژه زمستان به وجود می‌آورد، وجود این‌گونه پدیده‌ها در بسیاری از نقاط جهان تعیین‌کننده است، به طور معمول با گرمای هوا فعالیت آنها کاهش پیدا می‌کند، بنابراین اکنون انتظار می‌رود به تدریج ال‌نینو خنثی شود و مطابق پیش‌بینی‌ها در سال آینده با پدیده لانینا مواجه شویم.
وظیفه می‌گوید: با رخداد ال‌نینو یا لانینا الگوهای جوی منطقه اقیانوس آرام و مناطق حاشیه آن مانند جنوب شرق آسیا یا قاره‌های آمریکای شمالی و جنوبی متناسب با آن تغییر می‌کند، چرا که هوا یک سیال به هم پیوسته است، این تغییرات در مناطق دورتر اتمسفر زمین هم احساس می‌شود، به همین سبب از آن به نام دورپیوند انسو یاد می‌شود.
وی اضافه می‌کند: اثر فازهای انسو در ایران مانند شمال استرالیا یا جنوب شرق آسیا نیست که در فاصله بسیار نزدیک محل وقوع این پدیده است؛ به‌طور مثال هنگامی که لانینا رخ می‌دهد، با احتمال ۹۰ درصد و بیشتر بارش‌های فیلیپین، اندونزی و شمال استرالیا بیش از حد نرمال و این منطقه وارد دوره ترسالی می‌شود، اما این تأثیرات در ایران با این قطعیت قابل پیش‌بینی نیست.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران با اشاره به اینکه تغییر اقلیم از محیط‌زیست جدا نیست و اگر بارندگی کم و هوا گرم‌تر شود، تحت تأثیر سناریوهای مختلف تغییر اقلیم رخ داده است، اظهار می‌کند: مطابق پیش‌بینی‌ها با تغییرات اقلیم مناطق خشک، خشک‌تر می‌شود و طی روند کاهش بارندگی‌ها و افزایش دما در جهان با دسترسی آب کمتر در آن سرزمین‌ها، پوشش گیاهی و سبزینگی از بین می‌رود و با افزایش گردوخاک و رشد پدیده‌هایی مانند آتش‌سوزی و سیل‌های فراوان به صورت سیل‌آسا و ناگهانی محیط‌زیست آسیب می‌ببیند و تخریب خواهد شد.
وی ادامه می‌دهد: با تنزل بارش‌های جامد مانند برف، ذخایر آبی مناطق کوهستانی، برفی و سردسیر کره زمین کاستی می‌یابد و در فصول بهار و تابستان با ذوب زودهنگام برف‌ها در نیمه دوم سال، دبی رودخانه‌ها به دلیل نبود جریان آب حاصل از ذوب، بسیار سریع‌تر تقلیل خواهد یافت.
وظیفه با بیان اینکه گردوخاک دارای دو عامل بستر سطح زمین و وزش باد است، اضافه می‌کند: هنگامی که سرعت باد به حد کافی بالا باشد و زمین دارای بافت نرم با ذرات مجزا باشد، گردوخاک تولید می‌شود و با عبور جریان در فضای گسترده در راستای افقی و عمودی توسعه یافته و پخش می‌شود.
وی با اشاره به اینکه در گذشته برای جلوگیری از پخش شدن گردوخاک روی مناطق مستعد، مالچ‌پاشی صورت می‌گرفت که ذرات را به هم بچسباند تا گردوخاک بلند نشود، اما این اقدام نیز دارای عوارض محیط‌زیستی است و توصیه نمی‌شود، می‌گوید: در صورتی که مناطق محدودی مستعد گردوخاک بود، امکان از بین بردن آنها با مالچ‌پاشی گیاهی وجود داشت، اما هنگام وسیع بودن این مناطق که چندین میلیون هکتار یا چندین میلیون کیلومترمربع را شامل می‌شود، امکان مالچ‌پاشی نیز وجود ندارد و هزینه‌های بسیار گزافی دارد.
رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی ایران می‌افزاید: باید استخراج آب از زیرزمین و تجدید آن توسط بارندگی به تعادل برسد؛ در صورتی که این اقدام صورت گیرد، زمین و طبیعت توان خود را بازمی‌یابد و وضعیت سبزینگی و پوشش گیاهی بهتر می‌شود، در نتیجه پتانسیل گردوخاک کاهش می‌یابد، باید به طبیعت احترام گذاشته شود و کشاورزی نیز به سمت کشاورزی توسعه یافته پیش رود. تغییر نوع محصول، تغییر نوع کشت و تغییر زمان آب‌دهی از راهکارهای کم کردن مصرف آب در کشاورزی است.
وی ادامه می‌دهد: در صنعت نیز بازچرخانی آب و استفاده از پساب‌های شهری به جای آب‌های جاری یا آب‌های زیرزمینی، راهکارهایی است که می‌توان از آن بهره گرفت. عمده‌ترین مشکل در خشکسالی و تولید گردوخاک کمبود آب و بارش است؛ تغییر اقلیم سبب شده است که از مقدار بارش منطقه به خصوص خاورمیانه در طول چهار دهه گذشته به طور جدی کاسته شود.
وظیفه با بیان اینکه بازگرداندن توان محیط‌زیست وابسته به برنامه‌ریزی‌های موجود است، تاکید می‌کند: اگر همچنان طبق روال گذشته ادامه دهیم، شرایط موجود بدتر خواهد شد، برنامه آمایش سرزمین و جمعیت در همین راستا در دستور کار قرار گرفته تا به طور ویژه از تخریب محیط‌زیست جلوگیری شود.
بر این اساس؛ تغییر اقلیم زمینه‌ساز پربارشی در بهار سال جاری و ثبت میانگین بارش‌های خوبی در کشور شد، اما بدون شک چه در شرایط تغییر اقلیم و چه ثبات وضع موجود، امید به اینکه کشور به یک کشور پر باران تبدیل شود، آن طور که باید وجود ندارد، چرا که ایران از لحاظ جغرافیایی و موقعیت، نسبت به گردش عمومی جو در همجواری سامانه‌های پرفشار قوی و کمربند خشک جهان قرار دارد و این اقلیم سرنوشت ذاتی کشور است و در نتیجه مسئله اساسی و مهم در کشوری که در حاشیه کمربند خشک دنیا قرار دارد، مدیریت آب است، زیرا بخش عمده آب به مصرف کشاورزی می‌رسد و باید برنامه‌های طولانی و کوتاه مدت برای بهینه‌سازی مصرف آب و تغییر الگوی کشت و الگوی آبیاری برای مقابله با تغییرات سریع و شدید اقلیم اعمال شود.
