به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، صدرالدین محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی، که بیشتر او را به نام ملاصدرا می‌شناسیم، یکی از درخشان‌ترین چهره‌های تاریخ فلسفه اسلامی و بی‌تردید تأثیرگذارترین فیلسوف قرن یازدهم هجری در ایران است. او در سال ۹۸۰ هجری قمری (۱۵۷۲ میلادی) در شیراز زاده شد، در خانواده‌ای اهل علم و دین رشد کرد و از همان نوجوانی نشانه‌هایی از نبوغ در او هویدا شد.
ملاصدرا برای تحصیل علوم عقلی و نقلی به اصفهان رفت؛ شهری که در آن زمان یکی از مهم‌ترین مراکز علمی جهان اسلام بود، او نزد استادانی بزرگ همچون میرداماد، فیلسوف و حکیم برجسته و بنیان‌گذار مکتب اصفهان و شیخ بهایی، دانشمند جامع‌الاطراف و فقیه نوآور، تلمذ کرد؛ همین فضا بود که بنیان‌های فکری ملاصدرا را شکل داد و او را به سوی ترکیب نظام‌مند معارف عقلی، دینی و عرفانی سوق داد. دوران شاگردی او با شکوفایی صفویان و حمایت آن‌ها از علوم دینی و فلسفه همراه بود، اما صدرا هیچ‌گاه به تکرار آموزه‌های پیشینیان بسنده نکرد.
دیدگاه‌های نوآورانه و رویکرد متفاوت او در پیوند دادن عقل فلسفی، شهود عرفانی و آموزه‌های دینی، واکنش‌های سخت‌گیرانه‌ای از سوی متولیان رسمی و مدرسان سنت‌گرای آن زمان به دنبال داشت؛ همین مخالفت‌ها، صدرا را وادار کرد اصفهان را ترک کند و به منطقه‌ای آرام به نام کهک در نزدیکی قم پناه ببرد، او در این تبعید خودخواسته، سال‌ها در خلوت به مطالعه، تأمل و نگارش پرداخت؛ سال‌هایی که هرچند از نظر اجتماعی دوران سکوت به شمار می‌روند، اما از حیث فکری بارورترین دوره‌های عمر او بودند.
در همین دوران، پایه‌های نظام فلسفی خاص او، یعنی حکمت متعالیه، شکل گرفت؛ دستگاهی فکری که تلاش می‌کند میان مکاتب مختلف فلسفه اسلامی، از مشاء (فارابی و ابن‌سینا) تا اشراق (سهروردی) و عرفان نظری ابن‌عربی، پیوند برقرار کند و آن‌ها را در بستری دینی و قرآنی بازخوانی کند.
با تغییر فضای فرهنگی و سیاسی، ملاصدرا سرانجام به زادگاهش شیراز بازگشت و به تدریس و نگارش آثار فلسفی‌اش ادامه داد. حاکم شیراز، الله‌وردی‌خان و سپس فرزندش امام‌قلی‌خان، از او حمایت کردند و مدرسه‌ای برای او در نظر گرفتند. صدرا تا پایان عمر در این شهر ماند و نسل جدیدی از اندیشمندان را پرورش داد.
بی‌تردید مهم‌ترین اثر ملاصدرا کتاب الاسفار الأربعة العقلیة (چهار سفر عقلانی) است؛ اثری نظام‌مند در فلسفه اسلامی که از لحاظ عمق و گستره، با آثار بزرگ‌ترین فیلسوفان جهان قابل مقایسه است. این اثر، که گاه از آن به دانش‌نامه حکمت متعالیه یاد می‌شود، ساختاری مبتنی بر چهار سفر دارد:
۱. سفر از خلق به سوی حق (شناخت جهان و آغاز حرکت به‌سوی خدا)
۲. سفر در حق با حق (شناخت حقیقت هستی در مقام قرب به خداوند)
۳. سفر از حق به سوی خلق با حق (بازگشت عارفانه به سوی خلق برای تعلیم و هدایت)
۴. سفر در خلق با حق (زیستن در میان خلق با نگاه الهی)
از دیگر آثار مهم او می‌توان به الشواهد الربوبیه فی المناهج السلوکیه، شرح اصول کافی، مفاتیح‌الغیب و الحکمة المتعالیة اشاره کرد؛ آثار او فقط متن‌هایی فلسفی نیستند؛ بلکه گفت‌وگویی میان دل و عقل، سنت و نوآوری و دین و تفکر هستند.
ملاصدرا و دنیای امروز
سوالی که ممکن است در مواجهه با او به ذهن ما برسد این است که اصلاً ملاصدرا به چه درد امروز ما می‌خورد؟ در دنیای امروز، با این‌همه دغدغه روزمره و پیچیدگی‌های زندگی مدرن، اندیشه‌های یک فیلسوف قرن یازدهمی چه نسبتی با ما دارد؟
پاسخ شاید در نوع نگاه ملاصدرا به انسان و جهان باشد؛ او از فیلسوفانی است که به جای حذف یا تقابل عقل و دین، کوشید آن‌ها را در گفت‌وگو با هم نگه دارد. در روزگاری که خیلی‌ها یا به دین بدبین شده‌اند یا از عقل فاصله گرفته‌اند، صدرا راهی برای همزیستی این دو می‌گشاید؛ او معتقد بود فهم دینی، اگر همراه با تفکر باشد، هم عمیق‌تر می‌شود و هم انسان‌سازتر.
یکی دیگر از ایده‌های کلیدی او، مفهوم حرکت جوهری است؛ یعنی نه‌فقط جهان، بلکه خود انسان هم در عمق وجودش در حال حرکت و شدن است؛ این نگاه، به ما یادآوری می‌کند که هیچ‌کس در یک نقطه ثابت نمی‌ماند و رشد، فقط مربوط به بیرون یا ظاهر نیست؛ بلکه درونی، تدریجی و معنوی هم هست.
در جهانی که ذهن انسان‌ها درگیر تضادهای پرشمار است؛ از دین و علم گرفته تا سنت و مدرنیته، ملاصدرا فیلسوفی است که نشان می‌دهد راه آشتی وجود دارد؛ او عقل را کنار نمی‌زند، اما عقل‌گرایی خشک را هم کافی نمی‌داند، دین را می‌پذیرد، اما از تقلید کور پرهیز می‌کند، عرفان را می‌ستاید، اما آن را بدون تکیه بر دانش و دلیل نمی‌پذیرد.
در دنیایی که بیش از هر چیز به تعادل، تأمل، و معنا نیاز دارد، صدرا یادآوری می‌کند که پرسش‌گری نه تنها وظیفه فیلسوف، بلکه مسئولیت هر انسانی است که می‌خواهد بودن را جدی بگیرد.
به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، ملاصدرا، تنها متفکری برای کتاب‌های فلسفه نیست؛ او کسی است که در زمانه خودش ایستاد، به پرسش‌ها پاسخ داد و هنوز هم می‌تواند الهام‌بخش جست‌وجوی ما برای معنا باشد.
