به گزارش خبرنگار مجله آرونو، سواد رسانهای مجموعهای از مهارتهای قابل یادگیری است که به توانایی دسترسی، تجزیه و تحلیل و ایجاد انواع پیامهای رسانهای اشاره دارد و یک مهارت ضروری در دنیای امروزی بهشمار میرود، بر همین اساس باید برای حرکت در محیط رسانهای امروز قادر به درک بهتر پیامهای رسانهای باشیم.
افراد با سواد رسانه قادر به کشف پیامهای پیچیده موجود در محتوای تلویزیون، رادیو، روزنامهها، مجلات، کتابها، اینترنت و سایر رسانههای مستقل خواهند شد و در فرهنگ رسانهای مشارکت فعالانه داشته باشند، این امر سبب میشود مردم از حالت مصرفی خارج و از رسانهها به صورت هوشمندانه بهرهمند شوند.
سواد رسانه میتواند به جامعه کمک کند تا چگونگی ایجاد پیامهای رسانهای را درک کرده و تعصبات، اطلاعات غلط و دروغهای رسانهای را تشخیص و تحلیل خود را ارائه دهند؛ موضوع سواد رسانهای با توجه به درگیر شدن مردم با رسانههای جدید یکی از مهم و چالشیترین مباحث مطرح شده در حوزه علوم ارتباطات است که در چند سال اخیر و با توجه به گسترش و رشد رسانهها مورد توجه قرار گرفت؛ در این مسیر و با توجه به کارکردهای متنوع رسانههای جمعی ارگانی مانند آموزش و پرورش میتواند جایگاه مهمی در تکوین و تکامل ساختار آموزشی جامعه داشته باشد یعنی میتواند پاسخگوی تقاضای مبتنی بر شرایط جدید باشد و خود را با آن منطبق کند.
بر همین اساس و از سال ۱۳۹۵، به استناد مصوبه شورای عالی آموزش و پرورش «آموزش سواد رسانهای» بهطور رسمی وارد نظام آموزشی شد و با توجه به اهمیت آموزش سواد رسانه در مدارس و کمتر توجه شدن به این موضوع با دانشآموزان و نویسندگان این کتاب به گفتوگو نشستیم:
نوع تدریس کتاب سواد رسانهای مهمتر از خود کتاب است
نرگس، یکی از دانش آموزان مقطع دوم متوسطه است که با اشاره به اهمیت آموختن سواد رسانهای به خبرنگار مجله آرونو، اظهار میکند: نسل امروز با رسانه سروکار زیادی دارد، از اینرو لازم است افراد بهویژه کودکان و نوجوانان سواد رسانهای را بیاموزند تا از خطرات آن در امان بمانند.
وی ادامه میدهد: بسیاری از جنگهایی که امروزه آغاز میشود و تفرقه ایجاد میکند، بهدلیل نداشتن آگاهی نسبت به سواد رسانهای است، چراکه افراد فکر میکنند همه محتواهایی که منتشر میشوند، عین حقیقت است، در صورتی که اگر به این تصاویر با دقت نگاه کنند، متوجه ابهامات پشت آن اتفاق میشوند.
نرگس با بیان اینکه کتاب سواد رسانهای محتوای مفید و خوبی دارد، تصریح میکند: تدریس کتاب سواد رسانهای مهمتر از خود کتاب است و در این راستا باید ظریف، دقیق، شیوا و زیبا تدریس شود.
وی اضافه میکند: پایه دهم فرصت مناسبی برای تدریس کتاب سواد رسانهای نیست، چراکه دانش آموزان روی رشته تخصصی و کنکور متمرکز هستند و به این کتاب اهمیت نمیدهند و بر همین اساس اگر این کتاب در پایههای پایینتر تدریس شود، بازخورد بهتری خواهد داشت.
این دانشآموز میگوید: در بعضی از مدارس معلم بهدرستی کتاب را تدریس نمیکند و توجه دانشآموزان را تنها به چند عکس جلب میکند، اما اگر این عکسها را با مثالهای جدید در دنیای واقعی از قبیل تکنولوژی، اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و سایر موارد پیوند بزند و با مثالهای قدیمی تدریس نکند، کار جذابی خواهد شد.
وی با بیان اینکه خواندن این کتاب به تنهایی فایدهای برای دانشآموز نخواهد داشت، از اینرو باید به تمرینها و سایر موارد این کتاب توجه کرد و معمولی تدریس نشود تا جذابتر عمل کند، ادامه میدهد: اگر این کتاب توسط معلمان تخصصی تدریس شود، جذابیت آن چندین برابر خواهد شد، چراکه معلمان سایر درسها تسلط و آگاهی کافی ندارند و این موجب میشود کتاب اهمیتی برای معلم و دانشآموزان نداشته باشد.
نرگس تصریح میکند: امروزه والدین گمان میکنند با گذاشتن موبایل در در اختیار کودکان، به فرزند خود توجه کردهاند، در صورتی که نه والدین و نه کودک سواد رسانهای و چگونگی استفاده از آن را ندارند و این موجب ایجاد معضل میشود.
وی اضافه میکند: بهتر است کتاب سواد رسانهای زودتر از پایه دهم تدریس شود؛ چرا که در این سن تحت تأثیر محتواهای رسانهای، طرز فکر نوجوان شکل گرفته است و تغییر امکانناپذیر خواهد بود.
معلم تخصصی برای زنگ سواد رسانهای نداشتیم
زهرا، دانشآموز دبیرستانی دیگری است که میگوید: در پایه دهم، کتاب سواد رسانهای برای ما صرفاً یک کتاب بود؛ چراکه معلمی برای آن نداشتیم و سایر معلمان تخصصی در این زنگ به آموزش محتوا درسی خود میپرداختند.
وی اظهار میکند: همیشه علاقهمند بودم این کتاب را با همکلاسیهای خود در کلاس مطالعه کنیم، اما از آنجا که دانشآموزان در این پایه به فکر کنکور و حل تست بودند، این فرصت هیچگاه فراهم نشد.
این دانشآموز با بیان اینکه در تابستان تصمیم گرفتم مطالب این کتاب را بخوانم، ادامه میدهد: اگر این کتاب در پایههای پیش از دهم به ما تدریس شود، کاربردیتر خواهد بود، چرا که با مطالعه این کتاب پی بردم در آن مطالب مفیدی بیان شده است که میتواند کودکان و نوجوانان را از نظر فکری آگاهتر و فعالتر کند.
وی تصریح میکند: امروزه ما نوجوانان با تکنولوژی و رسانه سریعتر از افراد دیگر آشنا میشویم و با آن کار میکنم، اما از آنجا که راه درست استفاده از آن را بلد نیستیم با مشکلات و اتفاقات خوب و بد زیادی روبهرو میشویم که به ما سود یا آسیبهای خطرناکی میرسانند.
این دانشآموز اضافه میکند: اگر در دبستان به این سطح از آگاهی در رسانه میرسیدم اتفاقات بهتری میافتاد، چراکه راه درست را از غلط تشخیص میدادم و برای پیشرفت خود بهتر تلاش میکردم.
وی میگوید: آموزش صحیح و جذاب این کتاب باعث افزایش آگاهی و پیشرفت افراد در حوزه رسانه خواهد شد، چراکه دید آنها را نسبت به رسانه و دنیا باز میکند.
تمرکز کتاب سواد رسانهای پایه دهم بر افزایش تفکر نقاد است
حالا که صحبت دانشآموزان را شنیدیم، نزد مؤلفان کتاب تفکر و سواد رسانهای نیز میرویم تا نظر آنها را نیز بدانیم و بر همین اساس حسین حقپناه، کارشناس حوزه رسانه و از مؤلفان کتاب تفکر و سواد رسانهای پایه دهم اظهار میکند: سرگرمی مهمترین کارکرد رسانهها در جامعه امروز است، چراکه مردم برای دقایقی از فشارهای روزمره، واقعیت و استرس رها میشوند.
وی ادامه میدهد: الگوریتم شبکههای اجتماعی جدید، به کمک هوش مصنوعی بهگونهای پیچیده رشد کردهاند که میتوانند برای هر فرد متناسب با ذائقه و تجربه قبلی که در رسانه داشته است، محتوای جدید، جذاب و سرگرمکنندهای را تولید کنند، یعنی امکان شخصیسازی و سفارشی سازی محتوا باعث میشود افراد توسط دوپامینی که با جذابیتها و سرگرمی در مغز ترشح میشود به این فضا وابسته شوند.
کارشناس حوزه رسانه تصریح میکند: کارکرد اصلی رسانهها سرگرمی است، اما از آنجا که در فضا ملی مایل هستیم از رسانه به غیر از سرگرمی برای آموزش، مهارتافزایی و از این قبیل موارد استفاده کنیم، شکافی در این میان به وجود میآید.
وی با تاکید بر اینکه رسانه ملی به هر قیمتی اجازه ندارد افراد را جذب کند، اضافه میکند: در این راستا رسانههای غیرملی از تمام جذابیتهای مشروع و نامشروع استفاده میکنند و اخبار جعلی، دروغ و شایعات را بدون در نظر گرفتن حریم خصوصی و آبروی افراد پخش میکنند، چراکه اولویت آنها مصرف بیشتر، جذابیت و درگیرکنندگی است.
حقپناه میگوید: رسانههای غربی و سایر کشورها نسبت به مسائل سیاسی و یا اقتصادی بیاعتنا نیستند، اما نکته این است که سرگرمی برای آنها اهمیت بیشتری دارد و این موارد را در مسیر سرگرمی دنبال میکنند، همچنین از آنجا که آموزش موجب افزایش آگاهی مخاطب نسبت به برطرف کردن پاسخها میشود، آنها به آموزش سواد رسانه و سواد دیجیتال اهمیت بیشتری میدهند.
وی با اشاره به اینکه آموزش سواد رسانهای سن خاصی را شامل نمیشود و برای تمام سنین لازم است، اظهار میکند: آموزش سواد رسانه باید از سنین پایین شروع شود، چراکه امروزه ابزارهای رسانهای زودتر از هر زمان در اختیار کودکان قرار میگیرد، در این خصوص از آنجا که در سنین بالا تفکر نقادانه شکل میگیرد، تمرکز کتاب سواد رسانهای پایه دهم بر افزایش تفکر نقادانه نسبت به محتواهای رسانهای است.
کارشناس حوزه سواد رسانه افزود: کتاب سواد رسانهای پایه دهم تألیف شده است، اما تا زمانی که این کتاب توسط مدیران مدارس و لایههای میانی آموزش مورد توجه قرار نگیرد و بدون معلم باشد، فایدهای برای جامعه آموزشی و نوجوانان نخواهد داشت.
وی میگوید: تا زمانی که نظام کنکور، نمره و حفظیات محور بر جامعه آموزشی حاکم باشد، نه تنها کتاب سواد رسانه بلکه کتابهای ارزشمند دیگر مانند کتاب انسان و محیط زیست، کارآفرینی و سایر کتابهایی که مفاهیم آن موضوعات بهروز، جذاب و ارزشمندی است، در حاشیه قرار میگیرند.
مدیران مدارس ترجیح میدهند سایر معلمان را برای درس سواد رسانهای به کلاس بفرستند
حقپناه با اشاره به اینکه کتاب سواد رسانهای به معلم تخصصی در بلندمدت نیاز دارد، اظهار میکند: در کوتاهمدت و میانمدت این امکان وجود دارد که معلمهای دروس نزدیک همچون معلمان دروس علوم انسانی، کامپیوتر و دینی آموزشهای کوتاهمدت ببیند و بر اساس آن برای آموزش به کلاس درس بروند؛ از آنجا که گرفتن معلم تخصصی برای این درس هزینهبر است، مدیران مدارس ترجیح میدهند ناظم، معاون و یا سایر معلمان را برای آن ساعت به کلاس بفرستند تا در این زنگ درسهای تخصصی را کار کنند.
کارشناس حوزه رسانه با توجه به اینکه کتاب سواد رسانهای در سال ۱۳۹۵ تألیف شده است، تصریح میکند: در این سالها کتاب سواد رسانهای بهروزرسانی نشده است؛ در حالی که طی این مدت نسلهای جدیدی از فناوری دیجیتال و رسانههای اجتماعی به وجود آمده و فرهنگ کاربری و ابزار دیجیتال در کشور و جهان تغییر اساسی کرده است، از اینرو کتاب سواد رسانهای از لحاظ محتوا باید در فواصل زمانی کوتاهتری بهروز شود.
وی اضافه میکند: امروزه در بسیاری از کشورهایی که از لحاظ فناوری و یا سواد فناوری پیشرفته به نظر میرسند مفهوم طرح درس تلفیقی و بستههای یادگیری مطرح است که این بستهها به لحاظ نظری در سازمان پژوهش و برنامهریزی آموزش درسی مورد توجه قرار گرفته است اما به مرحله اجرا نمیرسد.
حقپناه میگوید: طرح درس تلفیقی به این معناست که دیگر لازم نیست سواد رسانه در کلاس تدریس شود بلکه سواد رسانه میتواند با مباحث و مفاهیم دروسی چون ادبیات، زبان، فیزیک، علوم اجتماعی، تاریخ و سایر دروس هم راستا تلفیق شده و در دل عناوین دروس دیگر آموزش داده شود.
وی با بیان اینکه اساس بستههای یادگیری، کتاب درسی است، اما به همراه کاربرگ، تمرین، ویدئو، محتواهای چندرسانهای و حتی دستسازهها جذاب در اختیار دانشآموزان قرار میگیرد، ادامه میدهد: اکنون میتوان طرح درس تلفیقی در برنامه درسی را تبدیل به بسته یادگیری کرد تا معلمان فعال و خلاق با استفاده از طرح درسهای نوین و ترکیبی آن، آموزش دهند.
این کارشناس سواد رسانهای با بیان اینکه حجم کتابهای درسی متوسطه دوم بالا است، تصریح میکند: با اینکه کتاب سواد رسانهای نسبت به سایر کتابهای دبیرستان محتوای حفظی کمتری دارد، اما هنوز شاهد این هستیم که این کتاب به شکل خط به خط و حفظیاتمحور آموزش داده میشود.
وی اضافه میکند: از آنجا که معلمان به روش خط به خط عادت دارند، این کتاب را نیز به این صورت تدریس میکنند و این بزرگترین خطایی است که توسط معلمان رخ میدهد؛ چراکه ساختار آموزشی کتاب سواد رسانهای از تمرین، عکس، کاریکاتور، کلیپ و ویدئو آماده شده تا نوجوان به تخیل و بیان نظر شخصی خود بپردازد.
سواد رسانهای برای تمام گروهها راهبردی است
بهاره نصیری، از دیگر مؤلفان کتاب سواد رسانهای نیز به خبرنگار مجله آرونو، اظهار میکند: موضوع کتاب سواد رسانهای به عنوان فرآیند توسعه شخصی برای ارتقای تفکر انتقادی، ادراک، تفسیر، تحلیل و تجزیه نوشته شد.
وی با بیان اینکه این کتاب راهبردی برای استقلال هویت فردی است، ادامه میدهد: این کتاب منجر به رشد جامعه و تربیت انسانهای متعادلتر و منطقیتر در مصرف رسانهای میشود و مصرف مسئولانهتری از تولیدات رسانهای خواهند داشت.
نویسنده کتاب سواد رسانهای تصریح میکند: سواد رسانهای افراد را تشویق میکند تا شایستگی و توانمندیهای خود را در زمینههای ارتباطی و اطلاعاتی توسعه دهند و ارتباط و گفتوگویی معنادارتر و فعالانهتر با رسانهها داشته باشند.
وی میافزاید: بنابراین میتوان گفت سواد رسانهای برای تمامی اقشار جامعه از کودکان گرفته تا کهنسالان راهبردی است که در ادامه آن استراتژی معطوف به تحلیل و ابهامزدایی از پیامهای دریافتی و راستیآزمایی حقیقت توسط خود مخاطب میشود.
نصیری با یادآوری اینکه کتاب سواد رسانهای در سال ۱۳۹۵ وارد نظام آموزش رسمی کشور شد و در مقطع متوسطه دوم دبیرستان برای آموزش ارائه شد، میگوید: با وجود اشکالاتی که وارد بر این کتاب است، اما اینکه بهعنوان اولین کتابی با این موضوع وارد نظام آموزش رسمی کشور شد، قابل توجه است.
وی با بیان اینکه تصمیم سازیهای غیرروشمند در آموزش و پرورش که متکی به فرد بودن تصمیمات کلان در نظام آموزشی است و با تغییر مدیران رویکرد آن نیز دچار فراز و نشیب میشود یک مورد از این ضعفها است، تصریح میکند: کمبود ابزار کمک آموزشی، فقدان الگوی استاندارد، بیاطلاعی آموزگاران مدارس، اختیاری بودن این واحد درسی، حمایت نکردن و جدی نگرفتن آموزش و پرورش برای آموزش سواد رسانهای در مدارس و تنها بودن معلمان در برابر این موانع آموزشی، از جمله نقاط ضعف آموزش سواد رسانهای در نظام آموزش رسمی ایران است.
این کارشناس رسانه با بیان اینکه برداشتهای نادرست از مفهوم سواد رسانهای منجر به خلق واژههای جدید و گاهی غیر علمی میشود، افزود: در این راستا کنشهای جزیرهای یعنی انجام اقدامات غیرمتمرکز در سطوح گسترده توسط افراد تأثیرگذار، و فراگیر شدن مؤسسات با آموزشهای موازی با یکدیگر موجب خروجی ناکارآمد شد.
وی با بیان اینکه نداشتن شناخت کامل، مسئلهمحور نبودن و نداشتن تعریف دقیق از مسئله، باعث چندوجهی شدن سواد رسانهای میشود، اظهار میکند: آموزش لایههای سواد رسانهای اهمیت زیادی دارد، از اینرو این آموزش باید از منازل و خانوادهها آغاز شود و پس از آن در مدرسه مورد توجه قرار گیرد.
لزوم آموزش سواد رسانهای از مقاطع پایین در مدارس
نصیری با اشاره به اینکه تفکر انتقادی کلید واژه سواد رسانهای است، ادامه میدهد: شکل گرفتن ساختار ذهنی دانشآموز طی ۱۰ سال تحصیلی و تأخیر در آموزش سواد رسانهای در پایه دهم موجب میشود تقویت روحیه پرسشگری و کنجکاوی در برابر پیامهای دریافتی و توجه به انتشار مسئولانه پیامها با تأخیر اتفاق بیفتد، از اینرو باید آموزش سواد رسانهای در سنین پایینتر حتی از مهد کودکها شروع شود.
وی با بیان اینکه یادگیری این کتاب حافظهمحور و یکطرفه نیست، تصریح میکند: آموزش کتاب سواد رسانهای مبتنی بر یادگیری مشارکتی و ایجاد فضای فکری تعاملی است، از اینرو معلم باید در قبال ارائه اطلاعات از دانشآموزان، بازخورد متقابل دریافت کند.
مؤلف کتاب سواد رسانهای خاطرنشان میکند: کتاب سواد رسانهای میتواند در هر مقطعی راهگشا باشد، از اینرو اگر معلم، با نقش تسهیلگر در مقابل دانشآموز قرار بگیرد، اثر بهتری خواهد داشت.
وی با اشاره به اینکه مباحث کتاب سواد رسانهای از آن دست مواردی هستند که هر سال باید مورد بازنگری گیرند، گفت: بزرگترین مشکل کتاب سواد رسانهای این است که در این سالها بهروزرسانی نشده است، در حالیکه باید در مباحث آن با توجه به سرعت تغییرات، بازنگری صورت گیرد.
نصیری اظهار میکند: برگزاری کلاس سواد رسانهای به صورت سلسله مراتبی و پشت سر هم نشستن دانشآموزان و بدون برقراری ارتباط چهره به چهره مناسب نیست و در همین راستا کلاسها باید به صورت حلقه کندوکاو برگزار شود تا دانشآموزان هنگام بیان دیدگاههای خود، با هم صحبت، تجزیه و تحلیل کنند و بتوانند واکنش یکدیگر را دریافت کنند.
وی با بیان اینکه در ۸۰ تا ۹۰ درصد مدارس این اتفاق نمیافتد، ادامه میدهد: در این زمان معلم باید در مرکز یا کنار دانشآموزان بنشیند و آنها را هدایت کند، همچنین معلم وظیفه دارد در این کلاس از مسائل روز جامعه، اخبار و اطلاعات جدید آگاهی داشته باشد تا بتواند مثالهای جدید را برای دانشآموزان بیان کند.
مؤلف کتاب سواد رسانهای با اشاره به اینکه همه دانشآموزان باید در کلاس سواد رسانهای صحبت کنند، تصریح میکند: در این کلاس باید دانشآموزان به اندازه برابر فرصت صحبت داشته باشند تا همه بتوانند در این حلقه ایجاد شده نظر خود را ارائه دهند با این روش کلاس پویاتر و جذابتر اداره میشود، چراکه هیچ دانشآموزی بدون بیان عقیده و نظر کلاس را ترک نکرده است و فرد احساس ارزشمندی خواهد داشت.
وی با بیان اینکه فرزندان باید انتقادپذیر باشند، ادامه میدهد: آموزش این کتاب در سنین پایینتر موجب میشود فرد در فضای دوستی با نظرات و مباحثی که متفاوت از نظر خود اوست، مواجهه صحیح داشته باشد و دیدگاهها و استدلالهای انتقادی دوستانش را نسبت به نظری که ارائه کرده، مبنی بر تخریب دوستی تلقی نکند؛ بلکه بر اساس استدلالورزی و قدرت تفکر پیش برود؛ شاید در ذهن اکثر افراد، تفکر انتقادی بار منفی دارد در صورتی که باید به دانش آموزان یاد داد نقد کردن فقط بیان وجوه منفی و نقاط ضعف نیست، بلکه میتوان به نقاط مثبت وفرصتها نیز برای بهبود شرایط اشاره کرد.
سواد رسانهای مبتنی بر حفظ مطالب و امتحان پایان ترم نیست
نصیری با بیان اینکه تا حد امکان باید از افرادی که در این حوزه پژوهش کردند، مقاله ارائه دادند و کار عملی انجام دادهاند بهره برد و از افراد غیرحرفهای استفاده نکرد، اظهار میکند: باید آموزش و پرورش با انجمن سواد رسانهای ارتباط برقرار کند تا افراد فعال در این حوزه به عنوان معلم سر کلاسها حاضر شوند چراکه معلمان غیرتخصصی در این کلاس مطالبی را بدون درک دقیق و جدی از موضوعات و به شیوه تدریس معمول در سایر کتابهای درسی آموزش میدهند و این نوع تدریس برای سواد رسانهای قابل قبول نیست، چرا که این درس مبتنی بر حفظ مطالب و امتحان پایان ترم نیست.
وی با تاکید بر اینکه بهتر است اگر مدرسهای معلم توانمندی برای تدریس این واحد درسی ندارد، این کلاس را برگزار نکند؛ چراکه اگر غیر از این اتفاق بیفتد جز خروجی ناکار آمدی، ثمری در پی نخواهد داشت، میگوید: با این کار نه تنها دانشآموزان دریافت درستی از حوزه سواد رسانهای و پیامها نخواهند داشت، بلکه مطالب نادرست و غیرعلمی در ذهنشان جا میافتد.
به گزارش مجله آرونو، در پاییز سال قبل و در اوج اغتشاشات شاهد بودیم که بخش عمدهای از شبهات دانشآموزان در حوزه رسانه بود و اگر با استفاده از تجاربی که سال قبل بهدست آوردیم، نتوانیم مسیر آینده خود را برنامهریزی کنیم ممکن است در ادامه نیز با چالشهای جدیتری مواجه شویم؛ شروع این مسیر همهگیری ویروس کرونا و ارتباط بیواسطه دانشآموزان با فضای رسانه و ادامهدار شدن این ماجرا در دوران پساکرونا بود که بر این اساس ضروری است آموزش و پرورش بهعنوان ارگانی که در ارتباط مستقیم با این نسل قرار دارد برای افزایش سواد دانشآموزان در حوزه رسانه عزمی جدی داشته باشد و در این میان راهکارهایی از جمله بهروزرسانی کتاب تفکر و سواد رسانهای همقدم با افزایش اطلاعات نسل جدید و دید تخصصی به این درس از جمله گامهای مؤثر در این حوزه است.