به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، مهاجرت پرندگان همه ساله از عرض‌های شمالی کره زمین شامل مناطق سردسیر سیبری و اروپای شرقی و غربی، هم‌زمان با سرد شدن هوا و محدودیت منابع غذایی در این مناطق به تالاب‌ها و سواحل گلستان از اواخر شهریورماه آغاز می‌شود، تاکنون حدود ۱۰ هزار گونه پرنده در دنیا شناسایی شده است. کارشناسان معتقدند که به همین تعداد گونه هنوز شناسایی نشده اما مسئله این است که همین تعداد هم از گزند انسان در امان نمانده‌اند به طوری که توسعه زندگی شهرنشینی و صنعتی موجب شده که در سه تا چهار قرن گذشته ۱۲۰ تا ۱۳۰ گونه پرنده از بین برود، حتی امروزه با وجود آگاهی نسبت به اهمیت حفاظت از گونه‌های زیستی اما ۱۲۰۰ گونه از پرندگان در روند تهدید انقراض قرار دارند.
نتایج تحقیقات نشان داده است که موقعیت جغرافیایی خاص و شرایط آب و هوایی مناسب ایران، موجب شده که این سرزمین در مسیر مهاجرت مختلف قرار گیرد، ایران در دو ناحیه پروازی پرندگان مهاجر واقع شده است؛ مسیر پروازی آفریقایی-اوراسیایی و آسیای مرکزی که البته بیشترین گونه‌های مهاجری که از ایران عبور می‌کنند در مسیر پروازی آسیای مرکزی هستند، در ایران بعضی مهاجرت‌ها داخلی هستند، مهاجرت‌های داخلی علاوه بر مهاجرت‌های کوتاه محلی، شامل مهاجرت است که در فصل پاییز از شمال به جنوب و در بهار از جنوب به شمال ایران است.
طبق تحقیقات انجام گرفته آمارها نشان می‌دهد سالانه حدود دو میلیون بال پرنده مهاجر وارد ایران می‌شود که از تنوع بالایی برخوردارند، به نظر می‌رسد بیش از ۱۶۰ گونه پرنده آبزی و کنار آبزی برای زمستان گذرانی وارد کشور می‌شوند، اما مسائل مختلفی مانند شکار بی‌رویه، خشکسالی، خشک شدن تالاب‌ها و رودخانه‌ها، تغییرات اقلیمی و ورود پساب‌های آلوده به طبیعت حیات پرندگان را تهدید می‌کند و به نظر می‌رسد که پرندگان چه در کشور ما و چه در دنیا حال و روز خوبی ندارند.
بر این اساس در راستای توافقنامه پرندگان مهاجر آبزی آفریقا-اوراسیا از سال ۲۰۰۶ میلادی دومین شنبه ماه مه (در سال جاری ۱۱ می برابر با ۲۲ اردیبهشت) را به منظور افزایش توجه جهانی به مقوله پرندگان مهاجر و اهمیت آن به عنوان روز جهانی پرندگان مهاجر اعلام کرد و هر سال نیز به فراخور شرایط شعاری برای این روز انتخاب می‌شود که شعار سال جاری از حشرات حفاظت کنیم، از پرندگان حفاظت کنیم، تعیین شده است، در این راستا با حسین اکبری، معاون محیط زیست طبیعی و تنوع زیستی حفاظت محیط زیست استان اصفهان، گفت‌وگویی داشتیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید:
مجله آرونو: اهمیت مهاجرت در پرندگان و راهکارهای حفاظت از پرندگان مهاجر چیست؟
اکبری: تاکنون ۱۰۵۱۸ گونه پرنده از ۴۰ راسته و ۲۳۰ خانواده در جهان گزارش شده‌اند که تعداد زیادی از گونه‌های شناسایی نشده از پرندگان نیز بر روی زمین وجود دارند، بخش اعظمی از این گونه‌ها سالانه مهاجرت‌های طولانی و بسیاری هم به جای مهاجرت طولانی، جابه‌جایی‌های کوتاه دارند، در ایران تاکنون ۵۴۰ گونه پرنده در ۲۲ راسته و ۷۸ خانواده شناسایی و گزارش شده است که از این تعداد تخمین ۱۶۰ گونه مهاجر آبزی و کنار آبزی برآورد شده است.
ایران به دلیل گستره وسیع سرزمینی، تنوع و تعداد زیست بوم‌های آبی، تنوع اقلیمی و موقعیت ویژه جغرافیایی، نقش راهبردی و حیاتی در حمایت از پرندگان مهاجر آبزی زمستان گذران در منطقه و جهان را دارد، به طوری که با ۴۵۰ محدوده زیستگاهی، میزبان بیش از پنج درصد جمعیت پرندگان مهاجر جهان در فصل زمستان است.
علاوه بر آن ایران با کوهستان‌های مرتفع، جنگل‌ها و درختزارها، استپ‌های نیمه خشک حاشیه کویر و کوهپایه، زیستگاه‌های بیابانی و زیست بوم‌های آبی از طیف بسیار گستره و متنوعی از پرندگان مهاجر خشک‌زی به طور مثال پرندگان آواز خوان از خانواده گنجشکسانان، هوبره و پرندگان شکاری حمایت می‌کند.
مجله آرونو: الگوی پرواز در پرندگان مهاجر چگونه است؟
اکبری: سفری با دامنه معین و دوره‌ای واقعی است به نحوی که حرکت‌های پراکنده از آن قابل تشخیص است، ادواری است یعنی رفت و برگشتی است که به طور فصلی تکرار می‌شود و در مکان‌های جغرافیایی معینی مشاهده می‌شود، فراگیر است و فقط سفر عده معدودی را در بر نمی‌گیرد، عمدی و داوطلبانه است نه جبری یا خود به خودی و مبدا و مقصد مهاجرت به لحاظ بوم شناختی نقطه مقابل هم هستند.
در پرندگانی نظیر غازهای وحشی که به طور دسته جمعی و به صورت وی انگلیسی یا شکل ۷ پرواز می‌کنند کمتر دیده شده که با سایر پرندگان مخلوط شوند و در بسیاری پرندگان ساحلی و غیره دیده شده که دسته‌هایی شامل چندین گروه مختلف تشکیل داده مهاجرت می‌کنند.
در مهاجرت‌های دسته جمعی به دلیل اینکه چشمه‌ای بیشتری محل تغذیه و وجود دشمنان را نظاره می‌کنند تلفات کمتری وجود داشته، از امکانات بیشتری برای زنده ماندن برخوردار می‌گردند. پرندگانی که در شب مهاجرت می‌کنند شاید به دلیل اینکه احتمال خطر کمتری برای آنها وجود دارد بندرت تشکیل دسته و گروه می‌دهند. در مهاجرت‌های پاییزی که از شمال به جنوب صورت می‌گیرد دیده شده است که پرندگان نابالغ چند روز یا چند هفته زودتر به امر مهاجرت مبادرت کرده‌اند.
مجله آرونو: علل و انگیزه‌های مهاجرت در پرندگان چیست؟
اکبری: عوامل مختلفی برای برانگیخته شدن پرندگان و مهاجرت عنوان شده که تغییرات فصول و خشکسالی و یا باران‌های نابه‌هنگام انگیزه‌ای برای مهاجرت به وجود می‌آورد، برخی محققان دلایل دیرین شناسی را بیان کرده و معتقدند حداقل در مورد پرندگانی که در نیمکره شمالی می‌زیسته‌اند، دوران‌های یخبندان آنها را ملزم به ترک زادگاه خود کرده، اما برخی از آنها در نتیجه دلبستگی زیادی که به زادگاه خود داشته‌اند.
قابل توجه است در فصل تابستان که هوا ملایم‌تر شده باز به زیستگاه اولیه خود رجعت کرده‌اند، در حقیقت این نظریه مهاجرت پرندگان را نتیجه عوامل تاریخ طبیعی یا عوامل تکاملی دانسته، معتقدند که مهاجرت پرندگان در نیمکره شمالی به علت تأثیر دوره یخبندان پلیوئیستوسن است.
بعضی از پرندگان موقعی مهاجرت می‌کنند که هوا نامساعد بوده و مواد غذایی کم باشد، اما گاهی مهاجرت در شرایط متفاوت انجام می‌گیرد، عواملی از قبیل طول شب و روز، درجه حرارت هوا، مقدار مواد غذایی نیز اثراتی غیرمستقیم در مهاجرت پرندگان دارند، اما نمی‌توان یکی از این عوامل را عاملی قطعی و اساسی به حساب آورد.
از طرفی مطالعات و مستندات نشان می‌دهند که افزایش طول روز بخش جلویی غده هیپوفیز را تحریک می‌کند و منجر به آزاد شدن هورمون‌های گنادوتروپین از هیپوفیز می‌شود که در نتیجه باعث تحریک یکسری تغییرات فیزیولوژیک و رفتاری پیچیده می‌شود که می‌توان به رشد غده‌ها و ذخیره چربی، مهاجرت، رفتارهای جفت‌یابی و جفت گیری و مراقبت از جوجه‌ها اشاره کرد، بنابراین این تغییرات داخلی فصلی نیز پرندگان را مستعد به مهاجرت می‌کنند، همچنین رقابت بین گونه‌ها یا در درون گونه بر سر غذا، قلمرو، آشیانه از عوامل دیگری است که در به وجود آمدن پدیده مهاجرت در پرندگان مورد بحث بوده است، عوامل تاریخی یا عوامل دیگری که ذکر شد همچون طول روز، درجه حرارت هوا و میزان غذا به طور مستقیم در مهاجرت پرندگان نقش دارند، اما هرگز نمی‌توان گفت که تنها یک عامل باعث ایجاد انگیزه مهاجرت می‌شود.
مجله آرونو: تکامل پرندگان مهاجر چگونه صورت می‌گیرد؟
اکبری: در روند تکامل، توانمندی‌ها و سازگاری‌های فیزیولوژیک و مورفولوژیک فوق العاده‌ای در پرندگان حاصل و توسعه یافته‌اند که پرندگان مهاجر را قادر به طی مسافت‌های طولانی و مهاجرت‌ها موفق در مسیرهای پرچالش می‌کند. محققان این تغییرات پیشرفته را شامل استخوان‌های تو خالی و حباب‌دار و بدن دوکی شکل پرندگان که کمترین مقاومت را در برابر هوا ایجاد می‌کند و انرژی مورد نیاز برای غلبه بر آن را به حداقل می‌رساند، ماهیچه‌های سینه‌ای و فوق غرابی توسعه یافته، تغییرات مناسب بال‌ها جهت پرواز مؤثر از قبیل افزایش طول و تیزی بال‌ها، افزایش نسبت مساحت به عرض آن، افزایش نسبت مساحت به وزن بدن و کاهش شکاف در نوک شاه‌پرهای پرواز، شش‌ها پر از هوای تازه در همه اوقات که دیگر مهره داران چنین ظرفیتی را نداشته و اکسیژن رسانی قوی و مداوم برای سلول‌ها را گزارش کرده‌اند، همچنین مغز پرندگان مهاجر پیشرفته‌تر بوده به طوری که «هیپو کامپوس» در پرندگان مهاجر نسبت به پرندگان غیرمهاجر، تکامل یافته‌تر شده و سبب می‌شود تا از حافظه مکانی موثرتری نسبت به آنها برخوردار باشند.
مجله آرونو: جهت‌یابی در مهاجرت تا چقدر در مهاجرت پرندگان مهم تلقی می‌شود؟
اکبری: جهت‌یابی پرندگان پدیده‌ای بسیار شگفت‌انگیز بوده و دو نظریه در خصوص چگونگی جهت‌یابی در زمان مهاجرت مورد بحث قرار گرفته است، برخی از متخصصان بر این باورند که پرندگان قادرند تا به کمک میدان مغناطیسی کره زمین، طول و عرض جغرافیایی را به درستی تشخیص داده و موقعیت خود را تعیین کنند، برخی دیگر معتقدند که پرندگان از نشانه‌های طبیعی نظیر خورشید، ماه و ستارگان و رایحه‌ها در یافتن مسیر خود استفاده می‌کنند، هنوز ناشناخته‌های زیادی وجود دارد و به نظر می‌رسد که مجموعه‌ای از عوامل مختلف در این امر دخیل هستند.
پرندگان مهاجر قبل از مهاجرت مقادیر بالایی از منابع انرژی را در بدن ذخیره کرده و اندام‌های بدن پرنده به منظور کاهش مصرف انرژی در پرواز تکامل یافته‌اند، اما عمل پرواز ماهیتاً فعالیتی با هزینه با انرژی است و پس از طی مسافتی، مقدار زیادی از ذخایر انرژی مصرف می‌شود.
به همین دلیل اغلب پرندگان مهاجر در مسیر مهاجرت خود در زیستگاه‌های مناسب به صورت موقت توقف کرده و پس از تغذیه و کسب انرژی کافی مجدد به مهاجرت ادامه می‌دهند تا به مقصد نهایی برسند، لذا این دسته از زیستگاه‌های تغذیه‌ای موقت از اهمیت بسیار زیادی برای مهاجران برخوردار است، البته تعداد کمی از گونه‌ها نیز وجود دارند که مسیر مهاجرت خود را بدون توقف و تغذیه طی می‌کنند که در این راه وزن بدنشان به شدت کاهش می‌یابد.
مجله آرونو: چه مخاطراتی در مسیر مهاجرت پرندگان را تهدید می‌کند؟
اکبری: پرندگان مهاجر در مسیرهای مهاجرت با تهدیدهای مختلفی روبه‌رو بوده که مهمترین آنها شامل خستگی مفرط ناشی از مسیرهای طولانی و جا ماندن ضعیف‌ترها، طوفان و بادهای مخالف، سرمای زودرس قبل از شروع مهاجرت و سرمای نابه‌هنگام پس از رسیدن به مقصد، شکارچیان غیرمجاز، برخورد با ساختارهای انسان ساز از قبیل خطوط انتقال برق، آلودگی‌های نوری و ایجاد چالش در دید و مسیریابی، تغییر کیفیت توقفگاه‌ها از جمله تأمین نشدن حقابه رودخانه‌ها یا تالاب‌ها، آلودگی‌های محیطی و منابع آب، هوا و خاک و برخورد با طعمه خواران جدید است.
مجله آرونو: اهمیت پرندگان مهاجر در چیست؟
اکبری: پرندگان مهاجر عامل حیاتی برای خدمات و عملکرد اکوسیستم‌ها و از اعضای بسیار مهم شبکه حیات هستند، به طور مثال زندگی روی زمین را از طریق پراکندن دانه‌ها، گرده‌افشانی، کنترل آفات و دیگر موارد اکولوژیک پایدار می‌سازند و پرندگان به عنوان غذا و طعمه طیف گسترده‌ای از گونه‌های شکارگر است، فواید اقتصادی زیادی از جمله توسعه صنعت گردشگری، تحقیق و آموزش و فعالیت سرگرم‌کننده را فراهم می‌آورند، همچنین نقش برجسته‌ای در فرهنگ ما بازی می‌کنند؛ الهام‌بخش به هنر و اعتقاداتمان هستند و باعث ایجاد ارتباط بیشتر ما و طبیعت می‌شوند، از طرفی الهام‌بخش برای بسیاری از ابداعات بشری برای پیشرفت و توسعه بوده و از ذخایر عظیمی از تنوع ژنتیکی را تداوم می‌بخشند.
مجله آرونو: چگونه می‌توان از پرندگان مهاجر حفاظت کرد؟
اکبری: توجه به اصول پایداری و رعایت ملاحظات محیط زیستی و آمایش سرزمین در طرح‌های تغییر کاربری‌های توسعه‌ای شهری، روستایی، صنعتی، اقتصادی پیش نیاز و رکن اساسی در حفاظت از کمیت و کیفیت زیستگاه‌ها برای پایداری و پویایی درازمدت جمعیت‌ها و حفظ تنوع در پرندگان مهاجر است، بنابراین تقویت همکاری‌ها و هم‌افزایی در به اشتراک گذاشتن دانش، تجربیات و همکاری‌های علمی و مالی برای حفاظت از مسیرهای مهاجرتی پرندگان در طول مسیرهای طولانی مهاجرت با همکاری فرا منطقه‌ای ذیل معاهدات و تفاهمنامه‌های بین‌المللی مانند کنوانسیون گونه‌های مهاجر (CMS) و توافقنامه حفاظت پرندگان آبزی مهاجر آفریقایی-اوراسیای (AEWA) و (EFTA و کنوانسیون مسیرهای مهاجرت پرندگان استرالیا–آسیای شرقی (EAAFP) در حفاظت از پرندگان مهاجر نقش ویژه دارد.
تأمین حقابه‌های زیست محیطی، مدیریت صحیح منابع آب و محافظت از تالاب‌ها مهمترین و ضروری‌ترین نیاز برای حمایت و حفاظت از پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی است، حمایت همه جانبه برای تأمین امکانات، تجهیزات و نیروی محیط‌بان برای حفاظت پایدار از سرمایه‌های طبیعی و ذخایر ژنتیکی با توجه به گستره وسیع زیستگاه‌ها و تنوع فوق‌العاده تخریب زیستگاه، به حداقل رساندن یا اجتناب از استفاده از آفت کش‌ها و مسئولیت‌پذیری برای دفن اصولی پسماند و پیشگیری از آلودگی منابع آب و خاک، رصد و پایش جمعیت‌ها، جلوگیری از گسترش بیماری‌های مسری مانند آنفلوانزا فوق‌حادپرندگان، پیشگیری از معرفی گونه‌های تغییر بومی و مهاجم به زیستگاه، حمایت از اجرای کامل و بروز شدن قوانین شکار، علامت‌دار کردن خطوط انتقال برق برای برخورد حیات وحش، توسعه آموزش و دانش عمومی پرنده شناسی در جامعه، توجه جدی به پایداری زیست بوم‌ها در طرح‌های ارزیابی پروژه‌های توسعه‌ای و عمرانی، کاهش آلودگی‌های نوری و تکرار چراغ‌های چشمک زن اطراف برج‌ها، حذف چراغ‌های غیرضروری، نداشتن استفاده از شیشه‌های رفلکس و ساخت سازه‌های جدید خارج از مسیر مهاجرت و محل تجمع پرندگان به ویژه گونه‌های در معرض خطر و پرندگان شکاری از جمله راهکارهای حفاظت از پرندگان مهاجر است.
