به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، هورالعظیم، تالابی مشترک بین ایران و عراق است که دو سوم مساحت آن در عراق قرار دارد؛ این تالاب در غرب استان خوزستان و انتهای رود کرخه در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است، جغرافیای آن نیز شامل بخشی از زمین هورهای بین‌النهرین در محل اتصال سه کشور عراق، ایران و کویت می‌شود.
هورالعظیم واژه‌ای عربی به معنی تالاب بزرگ است؛ هرچند به این تالاب، هورالهویزه به‌معنای تالاب هویزه نیز گفته می‌شود، همچنین این تالاب به نام‌های دیگری همچون هور العظیم البصره، هورالعظیم القادسیه و هورالعظیم المیسان هم شناخته می‌شود.
تالاب هورالعظیم در فهرست میراث طبیعی ایران قرار دارد، مساحت این تالاب وسیع روزگاری به یک میلیون هکتار هم می‌رسید، اما امروزه تنها ۱۲۰ هزار هکتار از آن باقی مانده است؛ مساحتی که به دلیل خشک شدن تدریجی تالاب کم و کمتر هم می‌شود و عمق تالاب هورالعظیم بین پنج تا ۲۰ متر متغیر است.
پیشینه این تالاب به بیش از ۵۰ هزار سال پیش و به قبل از اسلام و دوران ساسانیان می‌رسد؛ گفته می‌شود تالاب هورالعظیم در آن زمان یکی از مهمترین قطب‌های اقتصادی تجاری کشور محسوب می‌شد، این تالاب حتی بعد از اسلام همچنان منطقه‌ی مهمی از منظر تجاری به شمار می‌رفت، چرا که زیستگاه مناسبی برای گونه‌های جانوری و گیاهی متنوع بوده است.
آب تالاب هورالعظیم از رودخانه‌های کرخه در ایران و دجله در عراق و بارش‌های جوی تأمین می‌شود؛ تمام تالاب با نی پوشیده شده است.
ساخت سدهای متعدد روی شاخه‌های مختلف رودخانه کرخه و رعایت نکردن حقابه تالاب و نبود الگوی مناسب کشاورزی، موجب شده است تا مشکلات شدیدی برای تالاب هورالعظیم رقم بخورد، بنابراین یکی از عوامل خشک شدن تالاب هورالعظیم سدسازی بی رویه بر رودخانه‌هایی است که آب تالاب از آنها تأمین می‌شود.
جالب توجه است که برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد در سال ۲۰۰۱ نسبت به شکل گیری فاجعه زیست محیطی در جنوب غرب ایران هشدار داده بود. مشکلات تالاب هورالعظیم امروزی یکی دو تا نیست. این زیست بوم تاریخی که روزگاری از زیبایی و شکوه بسیاری برخوردار بوده و امروز در شرایط بدی به سر می‌برد. به طور حتمی درباره طوفان‌های ریزگرد و وضعیت بد هوای خوزستان چیزهایی شنیدید؛ شاید برایتان جالب باشد که بدانید یکی از دلایل ایجاد این طوفان‌های ریزگرد از بین رفتن تالاب‌هایی همچون تالاب هورالعظیم است، در واقع این تالاب و تالاب‌های مانند آن نباید خشک شود تا چنین طوفان‌هایی ایجاد نشود و آب و هوای منطقه مساعد بماند.
در گذشته در فصول مختلف و حتی در فصل تابستان بارش‌های زیادی در منطقه تالاب هور العظیم اتفاق می‌افتاد، اما با تغییر شرایط اقلیمی کشور و وقوع خشکسالی به خصوص در استان خوزستان و کم شدن بارش‌های سالانه، تالاب هور العظیم رو به خشکی رفته است؛ این موضوع به خصوص زندگی ساکنان منطقه و کشاورزان را تحت تأثیر قرار داده است.
تالاب‌های ایران و عراق در واقع هویت این دو کشور به شمار می‌روند، اما با توجه به بحران کم‌آبی و تغییرات آب و هوایی در چند سال گذشته وضعیت نابسامانی پیداکرده‌اند و بسیاری از اهالی این مناطق به شهرهای دیگر کوچ کرده و بسیاری از گونه‌های جانوری تالاب‌ها تلف شده‌اند.
با وجود اینکه حدود شش سال پیش تالاب‌های جنوب عراق در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد، نگرانی ساکنان این مناطق از کاهش میزان مقادیر آب شرب و از بین رفتن ماهی‌ها و گاومیش‌ها روزبه‌روز در حال افزایش است، به‌علاوه آلودگی آب این مناطق یکی دیگر از عواملی است که همه گونه‌های جانوری را تهدید می‌کند.
این امر به‌طورکلی روی زندگی ساکنان تالاب‌های ایران و عراق تأثیر گذاشته و موجب شده آمار کوچ آنها از این مناطق بیشتر شود و بنا بر گزارش‌ها دمای این مناطق تالابی در روزهای گرم در دو سال گذشته تا ۵۲ درجه سانتی‌گراد بالا رفته است.
به‌علاوه تغییرات آب و هوایی به گسترش مشکل کم‌آبی و کاهش کیفیت آب رودخانه‌های دجله و فرات منجر می‌شود که بیش از ۹۰ درصد آب‌های سطحی عراق را تشکیل می‌دهند، برآوردها حاکی از آن است که افزایش دمای هوا تا یک درجه سانتی‌گراد و کاهش ۱۰ درصدی میزان بارش با فرارسیدن سال ۲۰۵۰، کاهش ۲۰ درصدی آب‌های شرب و کاهش ۲۵ درصدی آب قابل استفاده در بخش کشاورزی را در پی خواهد داشت و این امر یک تهدید جدی برای امنیت غذایی در عراق به‌حساب می‌آید.
بنا بر گزارش‌های به‌دست‌آمده در اوت ۲۰۲۲، خشک شدن تالاب‌ها در جنوب عراق به تلف شدن چیزی حدود ۷۵۰ رأس گاومیش منجر شد که به گفته هادی الطائی، مدیر اداره کشاورزی استان ذی قار، کمبود آب و خشک شدن مناطق تالابی عراق بر پرورش گاومیش و حیوانات بومی و شیلات تأثیر منفی گذاشته و موجب شده که چیزی حدود ۶۰۰ تا ۷۵۰ رأس گاومیش تلف شوند.
تلاش برای بازگشت حیات به تالاب هور الحویزه
عبدالحسین بریسم، خبرنگار و فعال رسانه‌ای عراقی به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: تالاب‌های جنوب شرقی استان میسان از جمله زیباترین و وسیع‌ترین تالاب‌های مناطق جنوبی کشور به شمار می‌روند و جاذبه‌های دیدنی و گسترده‌ای همچون «هور ام الناعج» و «برگة السوداء» را در بردارند؛ این تالاب‌ها از جنوب شرقی شهرستان «الکحلاء» به سمت شرق شهرستان «القلعة» و منطقه «العزیر» تا مرز ایران امتداد می‌یابند.
وی ادامه می‌دهد: حتی در سال‌هایی که عراق دچار خشکسالی بوده و بارندگی‌ها کاهش داشته است، بسیاری از مناطق تالابی به دلیل تنوع زیستی ویژه‌ای که شامل ماهی‌ها، پرندگان، خزندگان و گیاهانی همچون نی، پاپیروس و دیگر گیاهان بومی است که در فصل بهار یا حاشیه تالاب‌ها رشد می‌کنند، همچنان قادر به حفظ آب کافی برای ادامه حیات خود هستند.
این فعال رسانه‌ای عراقی با بیان اینکه تالاب‌های استان «میسان» نیازمند توجه ویژه برای احیای گردشگری هستند، تصریح می‌کند: با وجود تنوع و زیبایی‌های اغواکننده، تالاب‌های استان «میسان» در مقایسه با «تالاب‌های الجبایش» واقع در استان ذی قار (در عراق) کمتر مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته‌اند و این موضوع نشانگر وجود چالش‌های جدی در ایجاد محیطی مناسب برای جذب گردشگران به این منطقه است که باید مورد توجه قرار گیرند.
وی با بیان بعضی از مهمترین چالش‌های جدی در ایجاد محیطی مناسب برای جذب گردشگران به منطقه میسان، اضافه می‌کند: نبود هتل‌های مناسب با قیمت متوسط در مرکز منطقه میسان، مشکلات مربوط به دریافت مجوزهای امنیتی به دلیل واقع شدن در منطقه مرزی، فقدان زیرساخت‌های اقامتی مناسب در داخل هورها برای گردشگران، انحصاری بودن استفاده از نیزارها برای نهادهای دولتی و هزینه بالای اقامت در هتل کورومیک از مهمترین مشکلات جذب گردشگر در این منطقه به حساب می‌آید.
بریسم با بیان اینکه حل این مسائل می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر افزایش گردشگران به تالاب‌های استان میسان داشته باشد، تأکید می‌کند: امیدوار هستیم که مشکلات مذکور که به احتمال زیاد توسط دولت محلی میسان قابل رفع هستند، درخواست اصلی این است که مقدار معینی آب به تالاب‌ها اختصاص یابد؛ این مقدار باید از سهمیه استان میسان جدا شود تا به پایداری تالاب‌ها و حفظ تنوع زیستی غنی آنها کمک شود، همچنین این اقدام می‌تواند از ساکنان بومی تالاب‌ها حمایت کند و به جلوگیری از مهاجرت آنها یاری رساند تا بتوانند به فعالیت‌های کشاورزی، دامداری و ماهیگیری ادامه دهند.
لزوم احیای هورالهویزه و تأمین سهم آب آن
حبیب ظاهر الفرطوسی، استاندار میسان با اشاره به انجام بازدید میدانی از سه رودخانه اصلی تغذیه‌کننده هورالهویزه، شامل رودخانه‌های ام الطوس، الزبیر و الحسیجی، همچنین گشت‌زنی در هورالهویزه، به‌طور مستقیم و آگاهی از وضعیت آب‌دهی این رودخانه‌ها و میزان آبگیری هور پس از بارندگی‌های شدید و سیلاب‌های اخیر به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: توجه به این موضوع نه‌تنها به حفظ محیط زیست و اکوسیستم منطقه کمک می‌کند، بلکه به تأمین معیشت ساکنان محلی نیز ارتباطی مستقیم دارد.
وی بر اهمیت تالاب‌ها از منظر گردشگری و اقتصادی تأکید می‌کند و ادامه می‌دهد: مصمم هستیم تالاب‌ها را به عنوان یک مجموعه گردشگری بزرگ توسعه دهیم و آنها را به عنوان یک پناهگاه ملی حفاظت کنیم، از دیگر اهداف مورد توجه، فراهم کردن محیط مناسب برای جذب گردشگران، بازدیدکنندگان و پژوهشگران و توجه به نیازهای ساکنان محلی هورها و تالاب‌ها به شمار می‌آید.
استاندار میسان با اشاره به اینکه مسئولان ذی‌ربط باید به تعهدات خود در تأمین سهم آب مورد نیاز مناطق هورها و تالاب‌ها طبق توافقنامه ثبت آن در فهرست میراث جهانی پایبند باشند، تصریح می‌کند: خواستار اختصاص سهم آب جداگانه‌ای برای حمایت از توسعه زیست‌محیطی و اکولوژیکی این مناطق هستیم.
هورالهویزه زنده شد و ۷۰ درصد مساحت آن زیر آب رفته است
مهندس ماجد جمعة عبدالحسن، مدیر جهاد کشاورزی استان میسان، در مورد وضعیت هورالهویزه به می‌گوید: بر اساس برآوردهای مدیریت منابع آبی المارد در استان میسان، میزان آب‌دهی سه رودخانه اصلی که به هورالهویزه منتهی می‌شوند، به‌طور چشم‌گیری افزایش یافته است، به طوری که دبی (یا همان حجم جابه‌جایی) آب رودخانه الزبیر به سمت هورها به ۴۵ متر مکعب بر ثانیه، رودخانه ام الطوس به ۲۳ متر مکعب بر ثانیه و رودخانه حسیجی به ۲۹ متر مکعب بر ثانیه اندازه‌گیری شده است.
وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر ۷۰ درصد از مساحت کلی هورالهویزه زیر آب رفته است و این نسبت در سایر تالاب‌ها بین ۴۰ تا ۶۵ درصد متغیر است، این افزایش قابل توجه در سطح آب تالاب‌ها، منجر به احیای گسترده‌ای در مناطق هور شده و رضایت ساکنان این مناطق را به دنبال داشته است.
مدیر جهاد کشاورزی استان میسان تصریح می‌کند: با توجه به فراوانی منابع آبی در تالاب‌های استان میسان، اداره جهاد کشاورزی این استان اقدام به رهاسازی ۸۶ میلیون و ۶۰۰ هزار قطعه بچه‌ماهی کپور در این مناطق کرده است، این بچه‌ماهی‌ها از مراکز تکثیر ماهی المشرح و المیمونه تأمین شده‌اند که از این تعداد ۱۹ میلیون و ۱۰۰ هزار قطعه از مرکز المشرح و ۶۷ میلیون و ۵۰۰ هزار قطعه از مرکز المیمونه به دست آمده است؛ مناطق هدف برای رهاسازی این بچه‌ماهی‌ها شامل برکه ام‌النعاج، هور العروکه، هور عوده، هور البطاط و هور سبل الولد است.
وی اضافه می‌کند: اداره جهاد کشاورزی استان میسان به منظور تثبیت و بهبود شرایط زندگی ساکنان منطقه، اقدام به آغاز پروژه‌های متعددی در همکاری با سازمان‌های بین‌المللی کرده است، یکی از این اقدامات شامل انجام تحقیقات پیرامون کشت گیاهان شور و استفاده از سیستم‌های آبیاری قطره‌ای، به‌ویژه در زمینه پرورش خشک گاومیش در استان میسان است، این طرح‌ها با هدف توسعه کشاورزی در ابعاد گیاهی و دامی، همچنین افزایش تولیدات آبزی و بهبود وضعیت اقتصادی ساکنان منطقه طراحی و به مرحله اجرا درآمده‌اند.
نسبت به احیای هورالهویزه خوش‌بین هستیم
در همین راستا، احمد الساعدی، فعال محیط‌زیست به خبرنگار مجله آرونو ظهار می‌کند: نسبت به احیای تالاب‌ها در این فصل خوش‌بین هستیم؛ این خوش‌بینی از بارش‌های اخیر و سیلاب‌هایی ناشی می‌شود که به عراق وارد شده‌اند، این منابع آبی توانسته‌اند به دورترین نقاط تالاب‌ها رسیده و بیش از ۵۰ درصد از آنها را پوشش دهند.
وی ادامه می‌دهد: امید فراوانی وجود دارد که این احیا تداوم پیدا کند، امیدواریم که وزارت منابع آبی سهم مناسبی از آب را به تالاب‌ها تخصیص دهد تا خسارات ناشی از چهار سال خشکسالی را جبران شود، چراکه در طول این مدت، ساکنان این مناطق ارزش‌های طبیعی بی‌نظیری را که بر زندگی روزمره‌شان تأثیرگذار بود، از دست داده‌اند.
این فعال محیط زیست اضافه می‌کند: امروزه تالاب‌ها بار دیگر به کانون توجهات تبدیل شده‌اند و زندگی به رودخانه‌ها، نیزارها و گیاهان پاپیروس بازگشته است و پرندگان و حیوانات آبزی به زیستگاه‌های اصلی خود بازگشته‌اند، پیش از این به دلیل خشکی این مناطق، آنها مهاجرت کرده بودند.
الساعدی می‌گوید: با بازگشت آب به تالاب‌ها در این فصل، شاهد بازگشت تعداد زیادی از پرندگان و گونه‌های نادر به زیستگاه‌های طبیعی خود در جنوب عراق، به‌خصوص در مناطق تالابی بوده‌ایم، وزارت منابع آبی عراق باید بخش‌های مسئول را موظف کند که اقدامات لازم را برای پاک‌سازی رودخانه‌ها انجام دهند و برخی از آنها را مانند ورودی رودخانه المشرح که از رود دجله منشعب شده و در مرکز شهرستان العماره قرار دارد، با بتن‌کاری تثبیت کند.
با توجه به آنچه گفته شد، بازگشت حیات به تالاب‌های هورالهویزه گام مهمی در راستای احیای تنوع زیستی و تقویت اقتصاد محلی این منطقه است، این تالاب‌ها با وجود چالش‌های متعددی که در گذشته با آنها روبه‌رو بوده‌اند، اکنون نشانه‌های امیدبخشی از احیا و توسعه در آن دیده می‌شود، بارش‌های اخیر و افزایش سطح آب، به تنوع زیستی غنی این اکوسیستم کمک کرده و به بازگشت گونه‌های مختلفی از پرندگان و آبزیان به زیستگاه‌های طبیعی‌شان انجامیده است.
می‌توان انتظار داشت که هورالهویزه و تالاب‌های اطراف آن هم در بخش‌های عراق و هم ایران، نه تنها به عنوان یک منبع طبیعی با ارزش، بلکه به عنوان یک مقصد گردشگری جذاب و پایدار، در آینده نزدیک در کانون توجه قرار گیرد، استمرار این تلاش‌ها و همت جمعی در حفظ و احیای این اکوسیستم‌ها می‌تواند به بازسازی زندگی بومیان و حفاظت از میراث طبیعی عراق و ایران کمک شایانی کند.
