به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، اعتیاد در نوجوانی تنها به معنای مصرف مواد مخدر کلاسیک مانند تریاک یا هروئین نیست، بلکه طیف وسیعی از رفتارهای وابستگی‌زا را در بر می‌گیرد و سیگار، قلیان، داروهای آرام‌بخش و حتی وابستگی شدید به فضای مجازی و بازی‌های آنلاین می‌توانند در دسته رفتارهای اعتیادگونه قرار گیرند. این گستره نشان می‌دهد که نوجوانان در معرض تهدیدهای متنوعی هستند و فشار همسالان می‌تواند در هر یک از این حوزه‌ها نقش‌آفرینی کند. وقتی یک گروه دوستان مصرف سیگار یا الکل را به‌عنوان تفریح یا نشانه بلوغ معرفی می‌کنند، نوجوانی که به دنبال پذیرش اجتماعی است، به‌راحتی در این مسیر قرار می‌گیرد.
ویژگی‌های زیستی و روانی نوجوانان، آنان را آسیب‌پذیرتر می‌کند، بخش پیش‌پیشانی مغز که مسئول تصمیم‌گیری منطقی و کنترل هیجانات است، در این سن هنوز به طور کامل تکامل نیافته است و همین امر باعث می‌شود هیجان‌های لحظه‌ای و فشارهای گروهی بر تصمیمات آنان غلبه کند، نوجوان ممکن است در لحظه به دلیل تشویق دوستان، مصرف ماده‌ای را تجربه کند، بدون اینکه به پیامدهای بلندمدت آن فکر کند و این ضعف در کنترل تکانه‌ها، همراه با نیاز شدید به تعلق اجتماعی، ترکیبی خطرناک برای آغاز اعتیاد ایجاد می‌کند.
گروه‌های نوجوانی به طور معمول قواعد نانوشته‌ای دارند که اعضا برای پذیرفته شدن باید از آن‌ها پیروی کنند و در برخی جمع‌ها، مصرف مواد یا رفتارهای پرخطر به‌عنوان نماد وفاداری یا شجاعت تلقی می‌شود و نوجوانی که نمی‌خواهد از جمع طرد شود، ممکن است برخلاف ارزش‌های شخصی یا خانوادگی خود، به این رفتارها تن دهد. این دینامیک گروهی، فشار روانی شدیدی ایجاد می‌کند و باعث می‌شود نوجوانان احساس کنند انتخاب دیگری ندارند؛ در واقع، اعتیاد در این شرایط نه از روی میل فردی، بلکه به عنوان ابزار بقا در جمع شکل می‌گیرد.
پژوهش‌های اجتماعی و روان‌شناسی نشان داده است که احتمال گرایش به مصرف مواد در نوجوانانی که دوستان مصرف‌کننده دارند، چندین برابر بیشتر از دیگران است و این واقعیت آماری نشان می‌دهد که گروه همسالان نه تنها یک عامل جانبی، بلکه یکی از مهم‌ترین محرک‌های آغاز مصرف است، حتی اگر نوجوان در خانواده‌ای سالم و حمایتگر رشد کرده باشد، حضور در جمعی ناسالم می‌تواند تأثیرات مثبت خانواده را خنثی کند، بنابراین بررسی شبکه‌های اجتماعی نوجوانان و کیفیت روابط دوستانه آنان، یکی از کلیدهای پیشگیری از اعتیاد است.
نوجوانان بیش از هر زمان دیگری در معرض تأثیرپذیری از محیط اطراف خود قرار دارند
مائده سلیمی، روانشناس بالینی کودک و نوجوان با بیان اینکه اعتیاد در دوران نوجوانی یکی از چالش‌های جدی اجتماعی و خانوادگی است، به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: این دوره از زندگی با تغییرات جسمی، روانی و اجتماعی همراه است و نوجوانان بیش از هر زمان دیگری در معرض تأثیرپذیری از محیط اطراف قرار دارند و یکی از مهم‌ترین عوامل شکل‌دهنده رفتار آنان، گروه همسالان است که می‌تواند هم نقش حمایتی و مثبت داشته باشد و هم زمینه‌ساز رفتارهای پرخطر شود.
وی با بیان اینکه نوجوانان در این سن به دنبال هویت‌یابی، استقلال و پذیرش اجتماعی هستند، می‌افزاید: نیاز به تعلق به گروه و کسب تأیید از دوستان، آنان را به سمت رفتارهایی سوق می‌دهد که گاهی با ارزش‌های خانواده یا جامعه در تضاد است و این نیاز طبیعی، اگر در مسیر درست هدایت نشود، می‌تواند زمینه‌ساز گرایش به مصرف مواد و تجربه‌های پرخطر باشد.
روانشناس بالینی کودک و نوجوان با اشاره به اینکه تأثیرات گروه همسالان همیشه عامل منفی نیست، تصریح می‌کند: در بسیاری موارد، دوستان می‌توانند نقش حمایتی ایفا کنند و به عنوان مثال تشویق به ورزش، مطالعه یا فعالیت‌های هنری می‌تواند تأثیرات مثبت بسیاری داشته باشد و نوجوانانی که در جمع‌های سالم حضور دارند، کمتر در معرض خطر اعتیاد قرار می‌گیرند و حتی می‌توانند در برابر فشارهای اجتماعی مقاومت بیشتری نشان دهند.
فشار همسالان برای تجربه مواد مخدر و دخانیات یکی از مهم‌ترین عوامل آغاز اعتیاد در نوجوانان است
سلیمی با بیان اینکه از سوی دیگر، فشار همسالان برای تجربه مواد مخدر و دخانیات یکی از مهم‌ترین عوامل آغاز اعتیاد در نوجوانان است، ادامه می‌دهد: بسیاری از نوجوانان برای اثبات شجاعت یا کسب جایگاه در گروه، به مصرف مواد روی می‌آورند و این فشار اجتماعی، به ویژه در جمع‌هایی که رفتارهای پرخطر عادی‌سازی می‌شود، می‌تواند بسیار مخرب باشد.
وی با بیان اینکه خانواده و نظام آموزشی می‌توانند با ایجاد ارتباط مؤثر، آموزش مهارت‌های زندگی و تقویت اعتماد به نفس نوجوانان، نقش مهمی در کاهش تأثیر منفی گروه همسالان داشته باشند، می‌گوید: وقتی نوجوان احساس کند در خانه و مدرسه پذیرفته و حمایت می‌شود، کمتر به دنبال تأیید در جمع‌های ناسالم خواهد رفت.
روانشناس بالینی کودک و نوجوان با بیان اینکه اعتیاد نوجوانان پدیده‌ای چندوجهی است که گروه همسالان در آن نقشی کلیدی ایفا می‌کنند، اضافه می‌کند.: هدایت این انرژی اجتماعی به سمت فعالیت‌های مثبت، نیازمند همکاری خانواده، مدرسه و جامعه است و اگر این نهادها بتوانند جایگزین‌های سالم برای نیاز به تعلق و پذیرش فراهم کنند، احتمال گرایش نوجوانان به اعتیاد به طور چشمگیری کاهش خواهد یافت.
تلاشی نادرست برای کسب هویت اجتماعی
فاطمه رضازاده، روانشناس و مشاوره کودک و نوجوان با بیان اینکه اعتیاد نوجوانان تنها یک مشکل فردی نیست، به خبرنگار مجله آرونو می‌گوید: در محیط‌هایی که فرصت‌های سالم برای سرگرمی و رشد کمتر وجود دارد، نوجوانان بیشتر به سمت گروه‌هایی کشیده می‌شوند که مصرف مواد را به عنوان راهی برای پر کردن خلأها معرفی می‌کنند.
وی با بیان اینکه فشار همسالان اغلب به‌صورت غیرمستقیم اعمال می‌شود، می‌افزاید: در واقع نوجوانان برای اینکه از جمع طرد نشوند یا احساس عقب‌ماندگی نکنند، رفتارهای مشابه دوستانشان را تقلید می‌کنند و این فشار روانی می‌تواند حتی بدون اجبار مستقیم، نوجوان را به سمت تجربه مواد سوق دهد.
روانشناس و مشاوره کودک و نوجوان با بیان اینکه بسیاری از نوجوانان مصرف مواد را به عنوان ابزاری برای ساختن تصویری متفاوت یا جذاب از خود در جمع می‌بینند، تصریح می‌کند: این تلاش برای کسب هویت اجتماعی، اگر در مسیر ناسالم شکل بگیرد، می‌تواند به اعتیاد و وابستگی منجر شود و در واقع، مواد مخدر گاهی به نماد جرئت یا بلوغ در ذهن نوجوانان تبدیل می‌شود.
پیامدهای طولانی‌مدت و جدی تأثیر گروه همسالان بر نوجوانان
رضازاده با بیان اینکه تأثیر گروه همسالان در آغاز مصرف مواد ممکن است در ابتدا به صورت تجربه‌های کوتاه‌مدت ظاهر شود، اما پیامدهای آن می‌تواند بلندمدت و جدی باشد، ادامه می‌دهد: افت تحصیلی، مشکلات رفتاری و حتی تغییرات پایدار در مغز نوجوانان از جمله نتایج این فشار اجتماعی هستند.
وی با بیان اینکه برای مقابله با این پدیده، باید مهارت‌های نه گفتن و مقاومت در برابر فشار گروهی به نوجوانان آموزش داده شود، می‌گوید: برنامه‌های آموزشی در مدارس، فعالیت‌های گروهی سالم و ایجاد فضاهای فرهنگی و ورزشی می‌توانند جایگزین‌های مثبت برای نیاز به تعلق اجتماعی باشند.
روانشناس و مشاوره کودک و نوجوان اضافه می‌کند: اعتیاد نوجوانان بیش از اینکه ناشی از انتخاب فردی باشد، محصول تعاملات اجتماعی و فشار همسالان است و اگر جامعه بتواند مسیرهای سالم برای هویت‌یابی و تعلق ایجاد کند، نوجوانان کمتر به سمت مصرف مواد کشیده خواهند شد و انرژی جمعی آنان در جهت رشد و شکوفایی هدایت می‌شود.
مدرسه به عنوان دومین محیط اجتماعی مهم پس از خانواده، می‌تواند نقش تعیین‌کننده‌ای در شکل‌گیری رفتار نوجوانان داشته باشد و اگر فضای مدرسه تنها بر آموزش درسی متمرکز باشد و فرصت‌های فرهنگی، ورزشی و هنری محدود باشند، نوجوانان بیشتر به سمت گروه‌های خارج از مدرسه کشیده می‌شوند که ممکن است ناسالم باشند و در مقابل، مدارس با ایجاد تیم‌های ورزشی، انجمن‌های فرهنگی و برنامه‌های مشارکتی می‌توانند نیاز نوجوانان به تعلق اجتماعی را در مسیر مثبت هدایت کنند و این جایگزین‌های سالم، فشار گروهی را از تهدید به فرصت تبدیل می‌کنند.
ارتباط باز و صادقانه میان والدین و نوجوانان یکی از مؤثرترین ابزارهای پیشگیری است. بسیاری از نوجوانان به دلیل ترس از قضاوت یا تنبیه، مشکلات و فشارهای اجتماعی خود را پنهان می‌کنند و این سکوت، آنان را آسیب‌پذیرتر می‌کند. اگر والدین بتوانند فضایی امن برای گفت‌وگو ایجاد کنند، نوجوانان راحت‌تر درباره فشارهای گروهی صحبت خواهند کرد و راهنمایی دریافت می‌کنند. گفت‌وگو نه تنها آگاهی می‌دهد، بلکه اعتماد به نفس نوجوان را تقویت می‌کند و او را در برابر فشار همسالان مقاوم‌تر می‌سازد.
فشار همسالان در خلأ شکل نمی‌گیرد و شرایط دیگر نیز زمینه‌ساز آن است؛ در جوامعی که فرصت‌های سالم محدود باشد، گروه‌های ناسالم راحت‌تر شکل می‌گیرند و نوجوانان را جذب می‌کنند، همچنین فرهنگ عمومی در مورد مصرف مواد نقش مهمی دارد. اگر مصرف سیگار یا ماده مخدر در جامعه عادی‌سازی شود، نوجوانان آن را به‌عنوان بخشی از زندگی اجتماعی می‌پذیرند، بنابراین سیاست‌های کلان باید به‌گونه‌ای طراحی شوند که فرصت‌های سالم برای نوجوانان فراهم و مصرف مواد از حالت عادی خارج شود.
برای مقابله با اعتیاد نوجوانان، نگاه جامع و چندلایه ضروری است، خانواده باید حمایتگر باشد، مدرسه باید فرصت‌های سالم ایجاد کند و جامعه باید سیاست‌های فرهنگی و اقتصادی پیشگیرانه اتخاذ کند و تنها در این صورت می‌توان فشار گروه همسالان را از تهدیدی جدی به نیرویی مثبت برای رشد و شکوفایی نوجوانان تبدیل کرد، اگر این همکاری میان نهادهای مختلف شکل بگیرد، نوجوانان نه تنها از خطر اعتیاد دور می‌مانند، بلکه انرژی جمعی آنان در مسیر خلاقیت، یادگیری و مشارکت اجتماعی هدایت خواهد شد.
