به گزارش خبرگزاری مجله آرونو، جهان برای نخستین بار در سال ۱۹۸۹، پس از آنکه مجمع عمومی سازمان ملل متحد ابتکاری را برای ترویج فرهنگ آگاهی در زمینه کاهش خطر بلایا به اجرا گذاشت، به عمق فاجعه ناشی از وقوع بلایای طبیعی پی برد. بر این اساس، دهه ۱۹۹۰ به‌عنوان «دهه بین‌المللی کاهش بلایای طبیعی» اعلام شد. هرچند بلایای طبیعی به‌صورت خودبه‌خود رخ می‌دهند، اما می‌توان با برنامه‌ریزی و آمادگی مناسب، آثار و خسارات ناشی از آن‌ها را با همکاری و هم‌افزایی جهانی به حداقل رساند.
روز جهانی کاهش بلایا نیز از سال ۱۹۸۹ پایه‌گذاری شد. این تصمیم در پی درخواست مجمع عمومی سازمان ملل برای تعیین روزی با هدف ترویج فرهنگ جهانی آگاهی از خطرات و کاهش بلایا اتخاذ شد. در سال ۲۰۰۹، با گسترش سطح آگاهی جهانی، سازمان ملل تمرکز خود را از «کاهش خطر بلایا» به «کاهش کلی بلایا» معطوف کرد و با توجه به عوامل خطر، تصمیم گرفت اقدامات امدادرسانی و مدیریت بحران را از پایه و به‌صورت نظام‌مند دنبال کند.
در جریان سومین کنفرانس جهانی سازمان ملل متحد درباره کاهش خطر بلایا که در سال ۲۰۱۵ در شهر سندای ژاپن برگزار شد، جامعه بین‌المللی درباره تأثیرات مخرب بلایای طبیعی در سطح محلی بحث و بررسی کرد. در این نشست تأکید شد که بلایای طبیعی، در صورت نبود اقدامات پیشگیرانه، خطر مرگ‌ومیر را افزایش داده و تحولات اجتماعی و اقتصادی را با چالش جدی روبه‌رو می‌کنند. این بلایا سالانه میلیون‌ها نفر را آواره کرده و در مواردی که بر اثر تغییرات شدید اقلیمی تشدید می‌شوند، روند توسعه پایدار را معکوس و اکوسیستم‌های محلی را مختل می‌سازند.
«چارچوب سندای برای کاهش خطر بلایا» با رویکردی مردم‌محور و اقدام‌محور طراحی شده و تمرکز آن بر کاهش خطرات ناشی از بلایای کوچک و بزرگ‌مقیاس است؛ چه این بلایا منشأ طبیعی داشته باشند و چه انسانی. این چارچوب علاوه بر تهدیدهای طبیعی، به خطرات زیست‌محیطی، فناورانه و بیولوژیکی نیز توجه دارد و با برنامه‌ریزی اصولی، اطمینان می‌دهد که سیاست‌های کاهش خطر بلایا در حوزه‌هایی همچون کاربری زمین، قوانین ساخت‌وساز، بهداشت عمومی، آموزش، کشاورزی، حفاظت از محیط‌زیست، انرژی، منابع آب، کاهش فقر و سازگاری با تغییرات اقلیمی لحاظ شوند.
بر اساس آمارهای منتشرشده از سوی سازمان‌های جهانی، میلیون‌ها نفر در اثر بلایای طبیعی جان خود را از دست داده‌اند و زندگی بیش از یک میلیارد نفر در سراسر جهان تحت تأثیر این حوادث قرار گرفته است.
مقابله مؤثر با بلایای طبیعی و افزایش تاب‌آوری جوامع، ارتباط مستقیمی با نظام حکمرانی و مدیریت آن‌ها دارد. با به‌کارگیری سازوکارهای مدیریتی کارآمد، می‌توان تأثیر خطر بلایا را در نجات جان انسان‌ها، کاهش شمار آسیب‌دیدگان و محدود کردن خسارات اقتصادی اندازه‌گیری و کنترل کرد. در کنار عوامل خطر متعارف، بحران‌های اقلیمی کنونی نشان می‌دهند که بشر بیش از هر زمان دیگری نیازمند چشم‌انداز، برنامه‌ریزی و حکمرانی توانمند مبتنی بر شواهد علمی است تا بتواند به نفع منافع عمومی عمل کرده و سیاره‌ای پایدار و ایمن را برای نسل‌های آینده به‌جا گذارد.
شعار روز جهانی کاهش خطر بلایا در سال ۲۰۲۵ بر «تأمین مالی تاب‌آوری، نه بلایا» تمرکز دارد. نتایج مطالعات نشان می‌دهد تاب‌آوری، به معنای ظرفیت یک سیستم، جامعه یا جمعیت در معرض خطر برای مقابله، سازگاری و بازیابی به‌موقع و مؤثر در برابر اثرات بلایای طبیعی یا حوادث انسان‌ساخت است. ایجاد تاب‌آوری در برابر بلایا مستلزم سرمایه‌گذاری در زمان و منابع پیش از وقوع حوادث است؛ نه آنکه منتظر رخداد حادثه و پرداخت هزینه‌های سنگین پس از آن باشیم، در همین زمینه گفت‌وگویی با قنبر احدزاده، فعال و کارشناس محیط‌زیست و عضو کمیته استانداردسازی نهال‌های جنگلی انجام داده‌ایم که در ادامه مشروح آن را می‌خوانید:
مجله آرونو: مهم‌ترین دلایل وقوع بلایای طبیعی در کشور چیست و کدام یک از این پدیده‌ها تهدید جدی‌تری برای ایران محسوب می‌شود؟
احدزاده: بلایا را می‌توان به دو دسته؛ بلایای ناشی از پدیده‌های طبیعی و بلایای حاصل از دخالت انسان تقسیم کرد. کشور به لحاظ حوادث غیرمترقبه جزو ۱۰ کشور بلاخیز جهان است و از میان ۴۰ حادثه طبیعی غیرمترقبه، بیش از ۳۰ مورد آن در کشور رخ می‌دهد. زمین‌لرزه، سیلاب، خشکسالی، فرونشست، رانش زمین، طوفان‌های گردوغبار و آتش‌سوزی جنگل‌ها از مهم‌ترین آن‌ها به شمار می‌روند. از میان بحران‌های مختلفی که کشور با آن روبه‌رو است، بحران خشکسالی به‌ویژه خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها، کاهش منابع آبی تجدیدپذیر و فرونشست زمین مهم‌ترین و نخستین تهدید محسوب می‌شود.
خشکسالی می‌تواند هم به‌عنوان یک پدیده طبیعی و هم به‌صورت انسانی مطرح شود، زیرا به عوامل ایجادکننده و زمینه‌های محیطی آن بستگی دارد. خشکسالی طبیعی زمانی رخ می‌دهد که مناطق جغرافیایی برای مدت طولانی بارندگی کمتر از حد معمول دریافت می‌کنند. این پدیده می‌تواند در اثر تغییرات طبیعی در الگوهای جوی و اقلیمی، تغییراتی در جریان‌های هوایی، فشار جوی و سطح زمین رخ دهد. این نوع خشکسالی بیشتر به‌عنوان یکی از بلایای طبیعی شناخته می‌شود.
فعالیت‌های انسانی همچون تغییر در پوشش گیاهی، قطع درختان، برداشت بی‌رویه منابع آب زیرزمینی، مدیریت نامناسب منابع آب، توسعه کشاورزی ناسازگار با منطقه و افزایش فشار محیط‌زیستی می‌تواند شدت خشکسالی یا پیامدهای آن را تشدید کند. در این حالت خشکسالی تحت‌تأثیر فعالیت‌های انسانی قرار گرفته و می‌توان آن را مستقیماً نوعی خشکسالی انسانی در نظر گرفت.
مجله آرونو: با توجه به شرایط فعلی کشور، آیا بحران آب و خشکسالی را می‌توان مهم‌ترین تهدید زیست‌محیطی سال‌های آینده دانست؟
احدزاده: بر اساس جدیدترین آمار دفتر مطالعات پایه منابع آب وزارت نیرو، منابع آبی کشور در شرایطی بحرانی قرار دارد که نشان‌دهنده تداوم روند نزولی ذخایر آبی طی سال‌های اخیر است. طبق این گزارش که تا دهم خرداد ۱۴۰۴ تهیه شده، از مجموع ۶۴ سد بزرگ کشور که نقش مهمی در تأمین آب شرب، کشاورزی و تولید برق دارند، ۵۴ سد کاهش حجم و تنها ۸ سد افزایش موجودی را تجربه کرده‌اند.
در حال حاضر، کشور ششمین سال متوالی خشکسالی را تجربه می‌کند و نسبت به بارندگی‌های بلندمدت ۵۰ سال گذشته، کاهش ۴۰ درصدی در بارش‌ها مشاهده شده است. به‌طوری که براساس آمارهای مستند هواشناسی، بارش‌های فصل بهار سال جاری نسبت به میانگین بلندمدت ۴۶ درصد کاهش داشته است. از این‌رو تنها ۳۲ میلی‌متر بارندگی ثبت شده، در حالی‌که متوسط بلندمدت برای این بازه زمانی حدود ۶۰ میلی‌متر بوده است.
مجله آرونو: خشکسالی چه تأثیری بر محیط‌زیست و منابع طبیعی دارد و مهم‌ترین پیامدهای آن چیست؟
احدزاده: خشکسالی یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های زیست‌محیطی جهان امروز است که اثرات گسترده‌ای بر جوامع انسانی، محیط‌زیست و اقتصاد دارد. در سال‌های اخیر، با تغییرات اقلیمی و افزایش دمای زمین، این پدیده به‌طور قابل‌توجهی تشدید و سبب کاهش منابع آبی، کاهش تولیدات کشاورزی و تهدید حیات‌وحش شده است.
مدیریت مناسب منابع آب و حفاظت از محیط‌زیست برای مقابله با این پدیده الزامی است؛ چراکه استفاده بی‌رویه از منابع آب، به‌ویژه برداشت غیرمجاز از چاه‌ها و رودخانه‌ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و خشک شدن تالاب‌ها و دریاچه‌ها را در پی دارد. تخریب مراتع، افزایش شهرسازی و بهره‌برداری کشاورزی بدون برنامه‌ریزی و مدیریت منابع آب، موجب کاهش جذب آب و افزایش فرسایش خاک می‌شود.
در این میان، سدسازی بدون مطالعه دقیق زیست‌محیطی، تغییر مسیر رودخانه‌ها و کاهش جریان آب در پایین‌دست، سبب محدودیت دسترسی به منابع آبی می‌شود. همچنین انتشار گازهای گلخانه‌ای ناشی از فعالیت‌های صنعتی و سوخت‌های فسیلی موجب تغییر الگوهای بارش و افزایش دمای هوا شده و خشکسالی را تشدید می‌کند.
کشور با میانگین بارندگی سالیانه ۲۵۰ میلی‌متر و محدود بودن رودخانه‌های دائمی، نیاز آبی خود را از طریق سفره‌های زیرزمینی تأمین می‌کند و برداشت بیش از اندازه از این منابع سبب بروز پدیده فرونشست در مناطق متعددی شده است. طبق گزارش‌های سازمان زمین‌شناسی، بیشترین نرخ فرونشست در استان‌های اصفهان، یزد، کرمان، فارس، خراسان رضوی، تهران و البرز مشاهده شده است.
مجله آرونو: خشکسالی چگونه بر حیات‌وحش تأثیر می‌گذارد و چه پیامدهایی برای اکوسیستم دارد؟
احدزاده: کم‌آبی و به‌تبع آن خشکسالی طی چند سال اخیر به اصلی‌ترین چالش زیست‌محیطی تبدیل شده است. شدت خشکسالی در مناطق زاگرس، به‌عنوان منبع تأمین آب و رویشگاه‌های جنگلی متعدد، بسیار مخرب است؛ زیرا خشکسالی سبب خشک شدن چشمه‌ها، کاهش منابع آبی و به خطر افتادن زندگی دوزیستان شده و باروری و میزان تولیدمثل حیات‌وحش را کاهش می‌دهد.
از سوی دیگر، کاهش میزان آب در رودخانه‌ها، دریاچه‌ها و تالاب‌ها می‌تواند منجر به از بین رفتن منابع آبی حیات‌وحش شود. کاهش تغذیه برای حیوانات گیاه‌خوار و افت تولید گیاهی به کل زنجیره غذایی آسیب می‌زند. بنابراین کاهش منابع غذایی و آبی، سبب ضعف و مرگ حیوانات، کوچک شدن یا تغییر زیستگاه‌ها و تخریب ساختار اکوسیستم می‌شود. افزون بر این، احتمال وقوع آتش‌سوزی‌های جنگلی افزایش می‌یابد که زیستگاه‌های طبیعی را به‌شدت نابود می‌کند.
آتش‌سوزی جنگل‌ها یکی دیگر از بلایای طبیعی است که در سال‌های اخیر بارها در کشور رخ داده و سطح وسیعی از جنگل‌ها و مراتع را نابود کرده است. براساس آمارها، طی دهه گذشته بیش از ۱۴ هزار حریق، ۱۵۰ هزار هکتار از عرصه‌های جنگلی و مرتعی را دربر گرفته است. ازاین‌رو با توجه به وضعیت جنگل‌ها و روند صعودی آتش‌سوزی‌ها، استفاده از تجهیزات مدرن و وسایل پیشرفته برای اطفای حریق الزامی است؛ زیرا وقوع آتش‌سوزی‌ها سبب از بین رفتن پوشش گیاهی، تهدید تنوع زیستی، شیوع آفات، آلودگی هوا، بیماری‌های تنفسی و به خطر افتادن جان انسان‌ها می‌شود.
مجله آرونو: چه اقداماتی می‌تواند به افزایش تاب‌آوری شهرها و جوامع در برابر خشکسالی و کم‌آبی کمک کند؟
احدزاده: صرفه‌جویی و مدیریت منابع آب، از طریق مصرف بهینه در منازل، صنایع و کشاورزی، استفاده از فناوری‌های تصفیه و بازچرخانی پساب برای مصارف غیرشرب، احداث مخازن آب، سدهای کوچک و سیستم‌های جمع‌آوری آب باران برای مقابله با کمبود منابع آبی، بهره‌گیری از سیستم‌های نوین آبیاری همچون آبیاری قطره‌ای و کاهش کشاورزی پرمصرف از مهم‌ترین راهکارها است.
همچنین اطلاع‌رسانی به‌موقع درباره وضعیت خشکسالی و بحران‌های مرتبط، توسعه فناوری‌های نوین، استفاده از سامانه‌های پایش و پیش‌بینی خشکسالی برای مدیریت بهتر منابع، به‌کارگیری فناوری‌های صرفه‌جویی در مصرف آب و تولید انرژی پایدار و آموزش عمومی در زمینه صرفه‌جویی و مقابله با خشکسالی از جمله تدابیر پیشگیرانه‌ای است که می‌تواند اثرات منفی خشکسالی را کاهش داده و امنیت آبی و زیستی کشور را تضمین کند.
مجله آرونو: کشور تا چه اندازه در معرض خطر زلزله قرار دارد و این پدیده طبیعی چه ویژگی‌هایی در کشور دارد؟
احدزاده: زلزله پدیده‌ای طبیعی است که در مناطق مختلف جهان رخ می‌دهد، اما کشور ما به‌دلیل موقعیت جغرافیایی و قرارگیری در تقاطع چند گسل بزرگ زمین‌ساختی، یکی از مناطق زلزله‌خیز دنیا به‌شمار می‌رود. براساس آخرین گزارش مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، در اردیبهشت امسال ۶۱۷ زمین‌لرزه در کشور و نواحی همجوار ثبت شده که در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، افزایش ۱۶.۸ درصدی داشته است.
در این میان، استان‌های خراسان رضوی با ۸۴ زمین‌لرزه، سمنان با ۶۸ زمین‌لرزه و کرمان با ۶۴ زمین‌لرزه لرزه‌خیزترین استان‌های کشور در اردیبهشت سال جاری بوده‌اند. در این بازه زمانی، در پایتخت نیز ۱۶ زمین‌لرزه ثبت شده که بزرگ‌ترین آن با بزرگی ۲.۲ ریشتر در حوالی فیروزکوه به ثبت رسیده است.
بر اساس داده‌های مرکز لرزه‌نگاری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، در سال ۱۴۰۳ بیش از شش‌هزار و ۲۷۲ زمین‌لرزه در کشور ثبت شده که از این تعداد، ۱۵۰ زمین‌لرزه دارای بزرگای بیش از چهار ریشتر بوده است، همچنین در بازه زمانی ۱۳۷۴ تا ۱۴۰۲، یعنی طی ۲۷ سال، در مجموع ۵۵ هزار و ۶۵ زلزله با بزرگی بیش از ۲.۵ ریشتر در ایران و مناطق پیرامونی آن رخ داده است.
مجله آرونو: برای کاهش خسارات ناشی از زمین‌لرزه و افزایش تاب‌آوری شهری چه اقداماتی باید در اولویت قرار گیرد؟
احدزاده: تدوین و اجرای آئین‌نامه‌های مقاوم‌سازی ساختمان‌ها مطابق با استانداردهای مقاوم در برابر زلزله، انجام مطالعات زمین‌شناسی و زلزله‌نگاری برای شناخت بهتر گسل‌ها و رفتار زمین هنگام وقوع زلزله، توسعه فناوری‌های شناسایی زودهنگام و مقاوم‌سازی سازه‌ها، برگزاری دوره‌های آموزشی در مدارس، اداره‌ها و جوامع محلی درباره رفتار صحیح در زمان زلزله، ارتقای استانداردهای ساخت‌وساز، آموزش‌های عمومی در خصوص رفتارهای ایمن هنگام زلزله و ایجاد شبکه‌های امدادرسانی سریع از سوی جمعیت هلال‌احمر و سایر نهادها از جمله مهم‌ترین اقدامات و راهکارهای کاهش خسارات ناشی از زمین‌لرزه طی دهه‌های اخیر به‌شمار می‌رود.
